یلدا؛جشنی ایرانی
شب یلدا یا شب چله یکی از کهن ترین جشن های ایران است.
در این جشن طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیمکره ی شمالی،که مصادف با انقلاب زمستانی است،گرامی داشته می شود.
یلدا به زمان بین غروب آفتاب از 30 آذر(آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی(نخستین روز زمستان) گفته می شود
خانواده های ایرانی در شب یلدا،معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوه ها و رایج تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف میکنند.
پس از صرف تناولات،قصه گویی پیرترها برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فالگیری با دیوان حافظ رایج است.
ریشه ی نام و دیگر واژه ها
«یلدا» برگرفته از واژه ی سریانی به معنای «زایش» و «تولد» است.
ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است.
در«آثارالباقیه یرونی» ص 255 ، از روز اول دی ماه، با عنوان«خور»نیز یاد شده است و در «قانون مسعودی» نسخه موزه بریتانیا در لندن،«خُره روز» ثبت شده،اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده است.
چلّه، دو موقعیت گاه شمارانه(تقویمی) در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه،یکی در آغاز تابستان(تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان(دی ماه)،هر یک متشکل از دو بخش بزرگ(چهل روز) و کوچک(بیست روز) است.
واژه ی چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان دهنده ی گذشت یک دوره ی زمانی معین(و نه الزاماً چهل روزه)است.
چله و جشن هاییکه در این شب برگزار میشود،یک سنت باستانی است.
مردم روزگاران دور و گذشته، که که کشاورزی،بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد و در طول سال با سپری شدن فصل ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند،ر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارهای خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و لندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان میدیدند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می شود و در نتیجه در آن روزها،از روشنی و نور خورشید بیشتر میتوانستند استفاده کنند.
این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش اند.
فایل پیوست 18197
مردم اقوام باستان (آریایی ها) دریافتند که کوتاهترین روزها ، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج و شب ها کوتاهتر می شوند، از همین رو آنرا «شب زایش خورشید»نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند.
بدین سان در دوران کهن فرهنگ اوستایی،سال با فصل سرد شروع میشد و در اوستا ، واژه ی (SAREDHE, SAREDA)«سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم«سال» را میرساند،خود به معنای «سرد»است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.
در برهان قاطع زیر واژه ی «یلدا» چنین آمده است:
«یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که او جُدَی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جدی تحویل میکند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک میباشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
تاریکی نماینده ی اهریمن بود و چون در بلندترین شب سال،تاریکیِ اهریمنی بیشتر می پاید،این شب برای ایرانیان شوم بود و چون فرا میرسید،آتش می افروختند تا تاریکی و کارگزاران اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند،مردم گرد جمع شده و شب را با خوردن،نوشیدن،شادی و پایکوبی و گفتگو به سر میبردند و خوانی ویژه می گستردند،هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه های خشک در سفره می نهادند.
فایل پیوست 18191
سفره ی شب یلدا «میَزد»(MYAZD)نام داشت و شامل میوه های تر و خشک و همچنین آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان،«لُرک»(LORK)که از لوازم این جشن و ولیمه بود،به افتخار«اورمزد»و«مهر»یا خورشید برگزار میشد.
فایل پیوست 18192
در آیین های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی؛خوانی می گستردند که روی آن افزون بر آلات و ابزار نیایش،مانند آتشدان ، عطردان،بخوردان،برسم و ...؛برآورده ها و فرآورده های خوردنی فصل و خوراک های گوناگون،خوراک مقدس مانند«مِی زد» نیز نهاده میشد.
فایل پیوست 18193فایل پیوست 18195فایل پیوست 18194
همزمان با ترویج مسیحیت،پرستش سول اینویکتوس(خورشید شکست ناپذیر)ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را جشن میگرفتند.سول اینویکتوس در آیین میترائیسم رومی نیز نقش ویژه داشت و حتی میتراس لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده میکردند روز انقلاب زمستانی(زمان برگزاری جشن ساتورنالیا و زایش میترا که یه چیزی تو مایه های یلدای خودمونن) به جای 21 یا 22 دسامبر حدوداً در 25 دسامبر واقع میشد.
در جشن تولد عیسی مسیح یا همون کریسمس مردم به دید و بازدید هم می رن و شب نشینی میکنن درست مثل همون سنتی که نیاکان ما در شب یلدا برگزار میکردند.
فایل پیوست 18196
آیین های یلدا در نقاط مختلف ایران
استان خراسان(شمالی،جنوبی،رضوی)
در خراسان واژه یلدا بکار برده نشده در تمام ادوار تاریخی تا آنجا که اسنادشفاهی و مکتوب وجود دارد شب چله یا چله نشینی بکار رفته و در این شب طولانی آیینهای و مراسمهای خاصی وجود داشته که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است به آن شب چراغانی یا شب چراغ میگفتند. از آنجا که هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی را همراه خود می برده و بدلیل فراوانی چراغها عبارت چهل چراغ که نشانه کثرت است بکار میبردند.
یکی از سنتهای مهم برگزاری مراسم سرحمومی در شب چله بوده است. سرحمومی مراسمی است که داماد در حمام عمومی مردانه و عروس در حمام زنانه طی مراسم با شکوهی به حمام میبردند و با رقص و پایکوبی و چوب بازی مراسم حنا بندان بعد از شستن و کیسه کشی داماد انجام میدادند و در مراسم حنا بدان آواز امشب حنا میبندیم... بر دست و پا میبندیم ... را بصورت گروهی میخواندند. و درپایان لباس نو بر عروس و داماد و اقوام نزدیک آنها میپوشیدند این مراسم گاهی تا سحر طول میکشید و مقدمه مراسم عروسی در بعد از ظهر روز بعد بود. افراد دعوت شده در صحن حمام جمع میشدند اما جوانان و افراد غیر مدعو تا پایان مراسم در بیرون از حمام جمع می شدندو شوخی و بازی سیاه بازی و انتر بازی در میآوردند.
هدیه دادن داماد برای نامزدش نیز یک امر اجباری بوده است در این شب به داماد این امتیاز بزرگ داده میشد که با بردن هدیه برای نامزدش بتواند شب در خانه بااو در یک اتاق و دوتایی بخوابد. داماد تا قبل از شب زَفاف فقط در مناسبتهای خاص و از جمله شب چله مجاز به خوابیدن با نامزدش بوده است که به آن نامزد بازی میگفتند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است. یکی از آیینهای ویژه شب چله در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» میریزند. مردان و جوانان فامیل با دستهای از چوبهای نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را برای ساعتها هم میزنند تا به صورت کف سفت درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف و سپس سفت شود خشک شده آن مانند گز اصفهان میشود. کف آماده شده در پایان با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده میشود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کفها مجاز هستند با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان میافزایند.
یکی دیگر از جشنهای ایرانی چله تموز است که عکس چله زمستان است و آن طولانی ترین روز سال است که هنوز هم در خراسان جنوبی گرامی داشته میشود.
استان اصفهان
شب یلدا (شب چله) در شهرستان دهاقان اصفهان: مانند سایر مناطق ایران فامیل و بستگان به خانهٔ پدر بزرگها یا مادر بزرگها میروند ودور هم پای کرسی جمع میشوند. صاحب خانه هم با آجیل و میوه از مهمانها پذیرائی میکند آنها تا پاسی از شب و گاهی تا نزدیک صبح مینشینند، شاهنامه میخوانند و فال حافظ میگیرند. بزرگترها داستان یا خاطره نقل میکنند. تازه دامادها با هدیه یا خوانچه به خانه عروس میروند. آجیل شب یلدا:کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه زردآلو یا برگه گلابی، جوزقند و انجیر و خرما است. میوه شب یلدا:انار، هندوانه، سیب، گلابی انباری (سیبری) است. نوشیدنی شب یلدا:بطور معمول چای و شربت و چنانچه برف باشد مخلوط برف و شیره انگور. غذای شب چله (یلدا):چنانچه مقدور باشد پلو ماهی و در غیر اینصورت یکی از غذاهای محلی:مانند کوفته، گندی،دلمه، چرب و شیرین و . . .
استان آذربایجان(شرقی و غربی)
در خطهٔ شمال آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه ای تزیین شده به خانهٔ تازهعروس یا نامزد خانواده بفرستند.
مردم آذربایجان در سینی خود هندوانهها را تزئین میکنند و شالهای قرمزی را اطرافش میگذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین میکنند و به خانهٔ عروس میبرند.
![]()
![]()
![]()
![]()
استان کردستان
در کردستان نیز مانند سایر مناطق کوهستانی ایران این آیین تاریخ کهنی دارد که به همان نام قدیمیش "شو چله"خوانده می شود و در شهر سنندج مرکز استان کردستان از قدیم اکثر خانه ها غذای دلمه و نان سنگک یرای پذیرایی از مهمان ها آماده می کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.
![]()
![]()
استان بوشهر
مردم استان بوشهر نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگ ترها میگذرانند.هندوانه در شب یلدا در بوشهر کاربرد زیادی دارد.
![]()
![]()
![]()
![]()
استان مازندران
در مازندران شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته میشود. در این شب همه مردم به خانه پدر بزرگها و مادر بزرگها رفته و ضمن دورهمنشینی و خواندن فال حافظ و فردوسیخوانی به خوردن تنقلات و میوه جات خصوصاً" انار و هندوانه و ازگیل میپردازند و با خوردن و نوشیدن و شنیدن صحبتها و داستانهای بزرگترها، شب را به صبح میرسانند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکیها است.
![]()
![]()
![]()
![]()
![]()
استان فارس
سفرهٔ مردم شیراز مثل سفرهٔ نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاجها و خرما و رنگینک برای گرم مزاجها موجود است.حافظخوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازیهاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چلهنشینان شدهاست.
استان همدان
همدانیها فالی میگیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق مینشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر میخواند. دختر بچهای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن میزند و مهمانها بنا به ترتیبی که نشستهاند شعرهای پیرزن را فال خود میدانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقهاست در این شب خورده میشود. در تویسرکان ملایر،گردو و کشمش ومویز نیز خورده میشود که از معمولترین خوراکیهای موجود در این شهرستانهاست.همچنین در آجین
میوه وتنقلات برای دختری که نامزد شده ازطرف خانواده دامادبرده می شودو این ازرسوم قدیم به جامانده است.
![]()
استان اردبیل
در اردبیل رسم است که خانوادهها شب یلدا دور هم جمع میشوند و تا پاسی از شب با هم شب نشینی میکنند. هنداونه، انار، پرتقال، تخمه، ماهی پلو و... از جمله خوراکیهایی است که در استان اردبیل مرسوم هست، ودر شب یلدا برای تازه عروس هندوانه تزئین میکنند و به همراه هدایای دیگر از طرف خانواده داماد فرستاده میشود.
استان گیلان
در گیلان هندوانه را حتماً فراهم میکنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمیکند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. «آوکونوس»(آو= آب و کونوس = ازگیل) یکی دیگر از خوردنیهایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه میشود. در فصل پاییز،ازگیل خام را در خمره میریزند، خمره را پر از آب میکنند و کمی نمک هم به آن میافزایند و در خمره را میبندند و در گوشهای خارج از هوای گرم اتاق میگذارند.
ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه میشود. آوکونوس در اغلب خانههای گیلان تا بهار آینده یافت میشود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون میآورند و آن را با گلپر و نمک در سینهکش آفتاب میخورند. در گیلان در خانوادههایی که در همان سال پسرشان را داماد یا نامزد کردهاند رسم است که طبقی برای خانواده نوعروس میفرستند. در این طبق میوهها و خوراکیها و تنقلات ویژه شب چله به زیبایی در اطراف آراسته میشود و در وسط طبق هم یک ماهی بزرگ (معمولاً ماهی سفید) تازه و خام همراه با تزیین سبزیجات قرار میگیرد که معتقدند باعث خیر و برکت و فراوانی روزی زوج جدید و همچنین سلامت و باروری نوعروس میگردد.
استان خوزستان
مردم خوزستان تا سحر انتظار میکشند تا از قارون افسانهای استقبال کنند. قارون در لباس هیزمشکن برای خانوادههای فقیر تکههای چوب میآورد این چوبها به طلا تبدیل میشوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه میآورند.به خانه بزرگترها رفته و دور هم جمع شده به شوخی خنده گذرانده، اجیل هندوانه انار شیرینی و خرما و لبو و اش وشیرینیهای مختلف از جمله خوراکیهای این آیین کهن است.
![]()
![]()
![]()
![]()
استان قزوین
مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها میگذرانند. به عقیده بزرگترها آوردن میوههای مختلف خشک و تر و میوههای سرخفام که به "شب چره" معروف است، همراه با خوراکیهای دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید میدهد. در بعضی مواقع که مادر بزرگها در آوردن تنقلات تاخیر میکنند کوچکترها شعر "هر که نیارد شب چره - انبارش موش بچره" سر میدهند، که مادربزرگ در آوردن "شب چره" تعجیل میکند. دراین شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهیدودی و سپس هندوانه، انار، انواع تنقلات از جمله کشمش، گردو، تخمه، آجیل مشکل گشا و انجیر خشک، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره میزنند. به عقیده مادر بزرگهای قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران میبارد، اگر پنبههای لحاف بیرون بریزد برف میآید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ میآید. یکی دیگر از آداب و رسوم "شب یلدا" فرستادن "خونچه چله" از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کلهقند و هفت نوع میوه مثل گلابی هندوانه، خربزه، سیب، به با تزئینات خاصی فرستاده میشود.
خوراکی ها
خوب دیگه رسیدیم به بخش مورد علاقه ی مون و خیلی از شماها،انار و هندوانه از اوجب واجبات هستن.
فایل پیوست 18199فایل پیوست 18198فایل پیوست 18200
فایل پیوست 18201
همینطور آجیل(به خصوص پسته) هم در این شب طرفدارای خاص خودش رو داره که چون گران میباشد توصیه نمیکنیم.
فایل پیوست 18202فایل پیوست 18203