درس زبان و ادبيات فارسي يکي از مهم‌ترين دروس عمومي در آزمون سراسري است. اهميت اين درس، جداي از ضريب بالاي آن (ضريب چهار)، در مقايسه با ديگر دروس عمومي، به تنوع مباحث و موضوعاتي است که در 25 سؤال مطرح شده از داوطلبان خواسته مي‌شود. در سال هاي اخير، ادبيات فارسي از جمله درس­هاي سخت در آزمون سراسري است که دانش­آموزان را با بيشترين چالش روبرو ساخته است؛ به گونه‌اي که کسب نمره صد در اين درس به امري دشوار تبديل شده است. علت اين موضوع نيز تغيير راهبرد طراحان سؤالات آزمون سراسري و کم­کاري دانش­آموزان در تطبيق سيستم مطالعاتي خود با سبک سؤالات جديد است. در سال­هاي قبل بيشتر بر مسايل حفظي تاکيد مي­شد، ولي در سال­هاي اخير، بيشتر تمرکز طراحان بر ارايه­ سؤالات تحليلي و مفهومي بوده است؛ در واقع به جز سؤالات مقوله­ تاريخ ادبيات و معناي واژگان که حفظي هستند، ساير سؤالات کاملاً مفهومي و تحليلي است.
سؤالات درس ادبيات فارسي را در آزمون سراسري مي توان به چهار مقوله تقسيم کرد. هر کدام از اين چهار مقوله بايد با اصولي خاص مطالعه شوند تا دانش­آموز بيشترين بهره­وري را از مطالعه­ خود کسب کند. اين چهار مقوله عبارتند از:
1- املا و واژگان: حدود 5 تست؛
2- تاريخ ادبيات و اعلام: حدود 3 تست؛
3- زبان فارسي: حدود 6 تست؛
4- آرايه­ ادبي و قرابت معنايي: حدود 11 تست.
املا و واژگان
هنگام مطالعه کتاب درسي، بايد تمام لغات و اصطلاحاتي را که از لحاظ معنايي و املايي اهميت دارند، مشخص و در حاشيه­ کتاب يادداشت کنيد و معني لغات آنها را حفظ کرده و ديکته­ آنها را ياد بگيرد. دقت کنيد که اين کلمات مهم معنايي و املايي در تمام بخش­هاي کتاب از جمله در متون، شعرها و تمارين يافت ­شود. همچنين بعضي از واژه ها، بيش از يک معني دارند که دانش آموز بايد به معاني مختلف آنها توجه داشته باشد. براي مبحث املا، درس­هاي املايي کتاب زبان­ فارسي و براي مبحث واژگان، واژگان ذکر شده در پايان کتاب نيز بايد مورد توجه و مطالعه قرار گيرد.
سؤالات املا، معمولاً به شکل غلط املايي در يک متن يا چهار عبارت در چهار گزينه مورد سؤال قرار مي‌گيرد. سؤالاتي که به صورت تعداد غلط املايي در يک متن پرسيده مي‌شوند، معمولاً دشوارتر هستند و زماني که املاي غلط از واژه هاي مشابه (واژه هايي با تلفظ يکسان و املاي متفاوت) است، پاسخگويي به سؤال، دشوارتر است؛ پس در زمان مطالعه، بهتر است واژه هايي را که از نظر املايي مهم هستند، با خودکار سبز مشخص کنيد و از املاي کلمات کتاب زبان فارسي غافل نشويد.
تاريخ ادبيات و اعلام
اين قسمت از ادبيات، شديداً نياز به حفظ کردن دارد و شايد خيلي‌ها با آن مشکل داشته باشند و آن را زود فراموش کنند. تنها راه حل اساسي براي تسلّط به اين قسمت، خلاصه برداري و مرور مداوم و پيوسته­ آنهاست. حتماً سعي کنيد که خلاصه‌ خود را جذاب و با رنگ‌هاي مختلف بنويسيد تا تصوير بهتري از آن در ذهنتان شکل بگيرد و حتماً هر هفته حداقل يک بار، حتي به طور سريع، آن يادداشت‌ها و خلاصه‌هاي خود را مرور کنيد. دانش­آموز مي­تواند با تهيه­ فلش کارت­هايي، اطلاعات مربوط به هر کدام از نويسندگان و شاعران را ثبت کرده و اين فلش­ها را به طور مرتب مرور کند. مانند هميشه تاکيد مي‌کنيم که هر طور که خودتان راحت هستيد، مطالعه کنيد؛ اما مي‌توانيم پيشنهاد کنيم تا هر کدام از کارت­ها را به يک شاعر يا نويسنده اختصاص دهيد که تمام اطلاعات مربوط به شاعر در آن ثبت شده است. حتماً مطالب مورد نياز تاريخ ادبيات را دسته‌بندي کنيد. اين کار مي‌تواند به صورت قرن‌هاي مختلف يا موضوعي و يا هر جور که خودتان راحت‌تر باشيد، انجام بگيرد. اين عمل باعث مي‌شود که به صورت طبقه‌بندي شده، تاريخ ادبيات را حفظ کرده و آن را ديرتر فراموش کنيد. حتماً تاريخ ادبيات را در خلاصه‌ خود به‌ صورت دسته‌بندي شده بنويسيد؛ يعني علاوه بر اينکه مطالب موجود در مورد يک شخص، قرن، نام کتاب و توضيحات را از هم جدا مي‌کنيد، افراد مختلف را نيز طبقه‌بندي کنيد؛ مثلاً شاعران معاصر و شاعران قرن سوم و .... دسته­بندي شاعران بر اساس مکتب ادبي يا دوره­ تاريخي نيز مي­تواند به روند يادگيري سرعت بخشد. دانش­آموزان بايد علاوه بر تاريخ ادبيات­هاي موجود در متن کتاب، اعلام ذکر شده در آخر کتاب ادبيات فارسي را نيز به دقت مطالعه کنند. براي حفظ آثار شاعران نيز مي توان از سرواژه ها استفاده کرد (براي مثال آثار نظامي را مي توانيد در واژه «ملخ‌ها» خلاصه کنيد: مخزن الاسرار/ ليلي و مجنون/ خسرو و شيرين/ هفت پيکر/ اسکندرنامه).
سؤالات تاريخ ادبيات معمولاً از قسمت هايي طرح مي‌شود که به سادگي نمي‌توان به آنها پاسخ گفت؛ بنابراين، علاوه بر تاريخ ادبيات بالاي درس‌ها، بايد توضيحات و نام کتاب هاي مندرج در درآمد فصل هاي کتاب و همچنين فهرست اعلام پايان کتاب را بخوبي بخوانيد و به روش تکرار ياد بگيريد؛ يعني به جاي اينکه براي آموختن تاريخ ادبيات يک فصل در يک نوبت، يک ساعت وقت صرف کنيد، آن را در چهار نوبت 10 تا 12 دقيقه اي بياموزيد تا بهتر در حافظه شما بماند؛ در ضمن، مرور و باز هم مرور را فراموش نکنيد.
زبان فارسي
مباحث زبان فارسي به چهار بخش املا، نگارش، زبان­شناسي و دستور زبان تقسيم مي‌شود. اين کتاب را خط به خط بخوانيد و تمام مثال ها و تمرين هاي موجود در آن را حل کنيد و از حفظ کردن قواعد صرف نظر نکرده و کاملاً آنها را ياد گرفته و در متون متفاوت خارج از کتاب از آنها استفاده کنيد و با به کارگيري آنها تمرين کنيد. در زبان فارسي، ابتدا حتماً کليات مباحث و تعاريف را با مطالعه‌ کتاب ياد بگيريد و بعد از آن تا مي‌توانيد تست (البته تست استاندارد) بزنيد تا با نکته‌هاي ريز زبان فارسي نيز آشنا شويد؛ به‌طور مثال، مبحث تعداد تک‌واژه، مبحث سنگين و وقت‌گيري است؛ اما هرگز آن را رها نکنيد. تا مي‌توانيد تست بزنيد و تمام نکته‌هايش را ياد بگيريد.
براي جلوگيري از فراموشي، به دوره خلاصه هايتان، فيش برداري، خلاصه نويسي و حل تست‌هاي سال قبل بپردازيد. در مورد نحوه­ تسلّط بر مقوله­ املا بحث کرديم. دو مقوله­ نگارش و زبان شناسي نيز حاوي متون حفظي هستند که با شيوه­ ساير دروس متني (مرور پيوسته) بايد مطالعه شوند؛ اما بيشترين تاکيد طراحان سؤال بر مقوله دستور زبان است. براي تسلّط يافتن بر مطالب اين بخش، ابتدا بايد تعريف ساده­ هر کدام از دستور­ها و قواعد را ياد گرفته و سپس به تمرين اين قواعد روي متن بپردازيد؛ مثلاً براي تسلّط بر مبحث ساختمان اسم، ابتدا بايد انواع اسم را از لحاظ ساخت آن بشناسيد و سپس ساخت اسم­هاي موجود در يک متن را مشخص کنيد.
آرايه­ ادبي و قرابت معنايي
از آنجا که تقريباً نيمي از سؤالات درس ادبيات به اين بخش مربوط مي­شود، بايد به طور جدي به اين مقوله بپردازيد و به نهايت تسلّط در مباحث آن برسيد. نکته اي که بايد به آن اشاره شود اين است که دو مقوله آرايه­ها­ي ادبي و معنا و مفهوم اشعار به هم وابسته هستند و هنگام مطالعه­ اشعار و متون بايد هم­زمان هر دوي آنها را مدّ نظر قرار داده و هر يک را مکمل ديگري کنيد. براي پاسخگويي به سؤالات آرايه­ها­ي ادبي، بايد ابتدا تعريف ساده هر کدام از آرايه­ها را فراگرفته و هر آرايه را با يک مثال پرکاربرد و مشهور ياد بگيريد. هنگام مطالعه­ اشعار و متون، بايد هر آنچه از آرايه­ها را که به ذهنتان مي­رسد، يادداشت کرده و به معناي ظاهري ابيات و متون نيز توجه کنيد و همين‌ طور با نگاهي تحليلي، مفهوم بيت را عنوان کرده تا بتوانيد متون و اشعاري را که با هم قرابت دارند، مشخص کنيد؛ پس براي تسلّط بر مقوله­ قرابت معنايي بايد مطالعه با نگاهي کل­نگرانه صورت گيرد و شما بايد بتوانيد ابيات و متون مرتبط به هم را مشخص کنيد. براي پاسخگويي بهتر به سؤالات اين بخش، نبايد فقط نمونه هاي کتاب را حفظ کنيد، بلکه بايد به سؤالات و مثال هاي خارج کتاب هم جواب دهيد. قرابت معنايي، کاملاً مربوط به درک ادبي شماست و شايد تنها کاري که مي‌توان براي بهبود قرابت معنايي انجام داد، بالا بردن درک ادبي و درک از شعرهاي مختلف باشد. توجه داشته باشيد که در آزمون بيش از يک آرايه در يک سؤال پرسيده مي‌شود؛ مثلاً به شما مي گويند که «در کدام گزينه هر سه آرايه استعاره، تشبيه و تناسب وجود دارد؟» توصيه مي‌شود که براي تسلّط بيشتر در آرايه‌هاي ادبي، از کتاب درسي آرايه­هاي ادبي مربوط به سال سوم رشته علوم انساني استفاده کنيد.
علوم انساني ها بخوانند
همان‌گونه که مي‌دانيد، داوطلبان گروه آزمايشي علوم انساني، علاوه بر درس ادبيات عمومي، درس ادبيات تخصصي نيز دارند. ادبيات فارسي، شامل دروس تاريخ ادبيات ايران و جهان 1، تاريخ ادبيات ايران و جهان 2، و آرايه‌هاي ادبي، ادبيات فارسي (قافيه، عروض، سبک‌شناسي و نقد ادبي) دوره پيش‌دانشگاهي است. تست هاي درس ادبيات اختصاصي علوم انساني در سال هاي اخير بسرعت به سمت مفهومي شدن پيش رفته و در حال خارج شدن از حالت حفظي سابق است؛ به همين دليل، حفظ کردن آرايه ها و واژگان کتاب به تنهايي براي کسب يک نتيجه مطلوب کافي نيستند. گرچه، کسب اين مهارت ها، بسيار لازم و حياتي هستند، اما هر داوطلب بايد ابيات و عبارات کتاب را حلّاجي کند و مفهوم ومقصود اصلي آنها را دريابد. شايد به همين دليل باشد که برخي از اساتيد و متخصصان درس ادبيات اختصاصي مي­گويند که داوطلبان علوم انساني بايد به نوعي اجتهاد ادبي در اين درس دست يابند؛ يعني بايد بين آنچه که خوانده اند و آنچه که احتمالاً تاکنون نخوانده اند، رابطه مفهومي برقرار کنند. به دست آوردن اين توانايي، جز با تمرين و تکرار اين درس ممکن نيست. نکته بعدي که دانستن آن در اين درس به شما کمک خواهد کرد اين است که بخش­هاي تاريخ ادبيات جهان و کتاب‌هاي تاريخ ادبيات ايران و جهان 1 و 2، در مقايسه با حجم اندکي که دارند، سؤالات قابل توجهي را به خود اختصاص مي­دهند، ولي اکثر داوطلبان از مطالعه اين بخش غافل مي­شوند؛ در حالي که با يک مطالعه اصولي مي توان نمره خوبي را از اين بخش به دست آورد.
يکي از کتاب هايي که داوطلبان علوم انساني در آزمون سراسري بايد به آن توجه کنند، عروض و قافيه است. اين درس، شامل سه بخش قافيه، عروض و نقد‌ اد‌بي است. بخش اول و د‌وم اين کتاب، مانند‌ کتاب آرايه‌هاي اد‌بي، بايد‌ به شکل کاربرد‌ي و د‌ر کلاس‌ د‌رس همراه با معلم فرا‌گرفته شود‌؛ اما بخش سوم، يعني نقد‌ اد‌بي را مي‌توان با فيش‌برد‌اري و خلاصه‌نويسي مطالب مهم، حفظ کرد‌ و به ‌خاطر سپرد‌. همچنين نمونه‌ نثر و شعري که د‌ر اين بخش از آثار اد‌بي آمد‌ه است بايد همراه با پاورقي کتاب مطالعه شود‌.
کتاب متون نظم و نثر و نيز پيش‌د‌انشگاهي بهتر است که به شکل موضوعي مطالعه شود‌؛ به‌طور مثال، ابتد‌ا بايد بخش د‌ر‌آمد‌‌ها و تاريخ‌‌ اد‌بيات بالاي د‌رس‌ها از آغاز تا پايان کتاب مطالعه و سپس تست‌هاي مربوط به اين مباحث بررسي و مرور شود‌. همچنين اگر از اين مطالب، چکيد‌ه و خلاصه‌‌ مطالب مهم ياد‌داشت‌برد‌اري شود‌، د‌ر مرور اين مطالب مؤثر خواهد‌ بود‌. بعد‌ از اين بخش، مي‌توان معني واژگان را از آغاز تا پايان مطالعه کرد و‌ سپس توضيحات شعر و نثر کتاب و ... مطالعه شود.
براي آموختن دستور زبان، بايد به اين نکته توجه کنيد که آموختن اين موضوع، تنها حفظ کردن مجموعه‌اي از تعاريف نيست،بلکه بايد تعريف ها و دستورها را درک کنيد، به مثال­ها توجه کنيد و با تمرين، آنها را در حافظه تان ثبت کنيد. مطالعه متن درس هاي کتاب در اين زمينه هم مي تواند مفيد باشد؛ زيرا با مطالعه متن­ها، با ساختار جمله ها و کاربرد انواع قواعد دستوري آشنا مي‌شويد يا آنچه را که آموخته‌ايد، تکرار مي‌کنيد.
يادداشت برداري از نکات دستوري نيز يک راه مفيد براي آموختن آنهاست.
حفظ شعرهاي کتاب­هاي فارسي، از جمله وظايف دانش‌آموزان بخصوص در دوره دبيرستان و راهنمايي است. براي حفظ شعر، بهترين روش، همان روشي است که بسياري از دانش‌آموزان از آن استفاده مي‌کنند؛ به اين ترتيب که ابتدا بيت اول شعر و بعد بيت دوم آن را حفظ مي‌کنند و سپس يک بار هر دو بيت را با هم تکرار مي‌کنند؛ بعد بيت سوم را حفظ مي‌کنند و هر سه بيت را با هم تکرار مي‌کنند، و به همين ترتيب، بيت چهارم را حفظ مي‌کنند و هر چهار بيت را با هم تکرار مي‌کنند و با استفاده از همين روش، مرتب به تعداد بيت­هاي حفظ شده اضافه مي‌کنند .اين روش، بهترين راه براي حفظ کردن مطالبي است که لازم است به همان شکلي که هستند بدون تغيير به خاطر سپرده شوند. مطالبي مانند شعر، آيات، احاديث يا سخنراني­ها از آن جمله‌اند. اين گروه از مطالب را به قسمت­هاي کوچک‌تري تقسيم کنيد و هر قسمت را به صورت جداگانه حفظ کنيد و سپس با حفظ کردن هر قسمت جديد، قسمت­هاي قبلي را هم مرور کنيد. براي حفظ شعر، خواندن آن با صداي بلند بسيار مفيدتر از آهسته خواندن آن است؛ زيرا به اين ترتيب، وزن و آهنگ شعر، به خاطر سپردن آن را ساده‌تر مي‌کند. همچنين توجه به مفهوم شعر در حين حفظ آن نيز مانع فراموش کردن بعضي از بيت‌ها و جا افتادن آنها مي‌شود .