آشنایی با حکیم عمر خیام ( به مناسب روز بزرگداشت ایشان )

**علی سلیمانی** · 26 اردیبهشت 1393, 00:15

گزيده اي از رباعيات حكيم عمر خيام

افسوس كه رفت عمر بر بيهوده	هم لقمه حرام و هم نفس آلوده
فرمودة ناكرده سيه رويم كرد	فرياد ز كرده هاي نا فرموده

هر دل كه اسير محبت اوست خوشست	هر سر كه غبار سر آن كوست، خوشست
از دوست به ناوك غم آزرده مشو	خوش باش كه هر چه آيد از دوست خوش است

گويند بهشت و حور عين خواهد بود	آنجا مي ناب و انگبين خواهد بود
گر ما مي و معشوق پرستيم رواست	چون عاقبت كار همين خواهد بود

از تن چو برفت جان پاك من و تو	خاك دگران شود مغاك من و تو
زين پس ز براي خشت گور دگران	در كالبدي كشند خاك من و تو

گاه سحر است خيز اي مايه ناز	نرمك نرمك باده خور و چنگ نواز
كه آنها كه بجايند نپايند دراز	و آنها كه شدند كس نمي آيد باز

گويند: هر آن كس كه با پرهيزند	آنسان كه بميرند بدانسان برخيزند
ما با مي معشوق از آنيم مدام	باشد كه به حشرمان چنان برانگيزند

چندين غم مال و حسرت دنيا چيست؟	هرگز ديدي كسي كه جاويد بزيست؟
اين چند نفس در تن تو عاريتي ست	با عاريتي عاريتي بايد زيست

در عشق تو از ملالتم ننگي نيست	با بيخبران در اين سخن جنگي نيست
اين شربت عشق داروي مرادنست	نامردانرا از اين قدح رنگي نيست

مي خوردن و گرد نيكوان گرديدن	بهتر كه به رزق زاهدي ورزيدن
گر دوزخي اند مردم مست، بگوي	پس، روي بهشت را كه خواهد ديدن؟

مي خور كه ترا بيخبر از خويش كند	خون در دل دشمن بد انديش كند
هشيار بدن چه سود دارد؟ جز آنك	ز انديشه پايان، دل تو ريش كند

نا كرده گناه در جهان كيست؟ بگوي	و آنكس كه گنه نكرد چون زيست؟ بگوي
من بد كنم و تو بد مكافات دهي	پس فرق ميان من و تو چيست؟ بگوي

سير آمدم اي خداي از هستي خويش	وز تنگدلي و از تهيدستي خويش
از نيست تو هست مي كني، بيرون آر	زين نيستيم بحرمت هستي خويش

سستي مكن و فريضه ها را بگذار	وان لقمه كه داري زكسان باز مدار
در خون كس و مال كسي قصد مكن	در عهده آن جهان منم، باده بيار

با من تو هر آنجه گويي از كين گويي	پيوسته مرا ملحد و بيدين گويي
معترفم بدانچه گويي، ليكن	انصاف بده، ترا رسد اين گويي؟

ابر آمد و باز بر سر سبزه گريست	بي باده ارغوان نمي بايد زيست
اين سبزه كه امروز تماشا گه ماست	تا سبزه خاك ما تماشا گه كيست

اي پير خرد مند پگه تر برخيز	وان كودك خاكبيز را بنگر تيز
پندش ده گو كه : نرم نرمك مي بيز	مغز سر كيقباد و چشم پرويز

موجود هر آنجه هست، نقشست و خيال	عارف نبود هر كه نداند اين حال
بنشين قدحي باده بنوش و خوش باش	فارغ شو از اين نقش خيالات محال

اين دو سه نادان كه چنان ميدانند	از جهل كه داناي جهان ايشانند
خر باش كه چنان زخري چندانند	هر كه نو خرست كافرش مي خوانند

اين كوزه چو من عاشق زاري بود ست	در بند سر زلف نگاري بودست
اين دسته كه بر گردن او مي بيني	دستيست كه بر گردن ياري بودست

خيام اگر ز باده مستي خوش باش	گر با صنمي دمي نشستي خوش باش
پايان همه چيز جهان نيستيست	پندار كه نيستي، چو هستي خوش باش

از گردش روزگار بهري برگير	بر تخت طرب نشين و ساغر درگير
از طاعت و معصيت خدا مستغنيست	باري تو مراد خود زعالم گير

تا كي غم آن خوري كه داري يا ني؟	دين عمر به خوشدلي گذاري يا ني؟
پر كن قدح باده كه معلومت نيست	كاين دم كه فرو بري برآري يا ني
غیاث الدین ابوالفتح، عمر بن ابراهیم خیام (خیامی) در سال 439 هجری (1048 میلادی) در شهر نیشابور و در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنانکه گفته اند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت. خیام در سال 461 هجری به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد و در آنجا تحت حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد , قاضی القضات سمرقند اثربرجسته خودرادر جبرتألیف کرد. خیام سپس به اصفهان رفت و مدت 18 سال در آنجا اقامت گزید و با حمایت ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف زمانه خود، در رصد خانه ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب سلطان ملکشاه سلجوقی) بود. در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. سال دوازده ماه دارد 6 ماه نخست هر ماه 31 روز و 5 ماه بعد هر ماه 30 روز و ماه آخر 29 روز است هر چهارسال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز است هر چهار سال، یکسال را کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز می شود در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در صورتیکه در تقویم گریگوری هر ده هزار سال سه روز اشتباه دارد. بعد از کشته شدن نظام الملک و سپس ملکشاه، در میان فرزندان ملکشاه بر سر تصاحب سلطنت اختلاف افتاد. به دلیل آشوب ها و درگیری های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلا از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. عدم توجه به امور علمی و دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت که اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو که پایتخت فرمانروائی سنجر (پسر سوم ملکشاه) بود، گذراند. در آن زمان مرو یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت. دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین برانگیزی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی کرد، و سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارائه کند. وی برای معادله های درجه دوم هم از راه حلی هندسی و هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد؛ و بدین ترتیب توانست برای اغلب آنها راه حلی بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند. اشکال کار در این بود که به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه نمی کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می شد. با این همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها (به صورت کاملتر) بیان کرد، پیش نهد. خیام همچنین توانست با موفقیت تعریف عدد را به عنوان کمیتی پیوسته به دست دهد و در واقع برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزء های تقسیم ناپذیر نیست و از نظر ریاضی، می توان هر مقداری را به بی نهایت بخش تقسیم کرد. همچنین خیام ضمن جستجوی راهی برای اثبات "اصل توازی" (اصل پنجم مقاله اول اصول اقلیدس) در کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس (شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد. در تلاش برای اثبات این اصل، خیام گزاره هایی را بیان کرد که کاملا مطابق گزاره هایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری ریاضیدانان اروپایی بیان شد و راه را برای ظهور هندسه های نااقلیدسی در قرن نوزدهم هموار کرد. بسیاری را عقیده بر این است که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشتند و معتقدند، دو جمله ای نیوتن را باید دو جمله ای خیام نامید. البته گفته می شودبیشتر از این دستور نیوتن و قانون تشکیل ضریب بسط دو جمله ای را چه جمشید کاشانی و چه نصیرالدین توسی ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند. استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های کوتاهی در زمینه هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأئید می کند. تاریخ نگاران و دانشمندان هم عصر خیام و کسانی که پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته اند، تا آنجا که گاه وی را حکیم دوران و ابن سینای زمان شمرده اند. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله کوتاه اما عمیق و پربار محدود می شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین گرایش های عرفانی اوست. اما گذشته از همه اینها، بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتزجرالد به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار آزاد (و گاه اشتباه) از شعر او موجب سوء تعبیرهای بعضاً غیر قابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه خیام را شدت بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می کنند، در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشه های واقعی خیام عمیق تر از آن است که صرفا با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد. خیام پس از عمری پربار سرانجام در سال 517 هجری (طبق گفته اغلب منابع) در موطن خویش نیشابور درگذشت و با مرگ او یکی از درخشان ترین صفحات تاریخ اندیشه در ایران بسته شد. آثار خیام آثار علمی و ادبی بسیار تالیف نمود که معروفترین آنها هفده رساله و کتاب است بشرح زیر: ۱- رساله فی براهین‌الجبر و المقابله به زبان عربی، در جبر و مقابله که فوق العاده معروف است و بوسیله دکتر غلامحسین مصاحب در تهران به چاپ رسیده است. ۲- رساله * و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ نوشته است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامع البدایع باهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده است. ۳- رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس و این رساله در سال ۱۳۱۴ به اهتمام دکتر تقی ارانی به چاپ رسید که از لحاظ ریاضی بسیار مهم است. ۴- رساله روضة‌القلوب در کلیات وجود. ۵- رساله ضیاء العلی. ۶- رساله میزان‌الحکمه. ۷- رساله‌ای در صورت و تضاد. ۸- ترجمه خطبه ابن سینا. ۹- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب. ۱۰- رساله مشکلات ایجاب. ۱۱- رساله‌ای در طبیعیات. ۱۲- رساله‌ای در بیان زیگ ملکشهاهی. ۱۳- رساله نظام الملک در بیان حکومت. ۱۴- رساله لوازم‌الاکمنه. ۱۵- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده است. ۱۶- نوروزنامه. ۱۷- رباعیات فارسی خیام که در حدود ۲۰۰ چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده. ۱۸- عیون الحکمه. ۱۹- رساله معراجیه. ۲۰- رساله در علم کلیات. ۲۱- رساله در تحقیق معنی وجود. مثلث خیام ، پاسکال** بسیاری عقیده دارند که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشته اند و معتقد اند که دو جمله ای نیوتون را باید دوجمله ای خیام نامید . اندکی در این باره دقت کنیم. همه کسانی که با جبر مقدماتی آشنایی دارند ،"دستور نیوتن" را درباره بسط دوجمله ای میشناسند. این دستور برای چند حالت خاص (وقتی n عددی درست و مثبت باشد) چنین است: (a+b)0 = 1 (1) (a+b)1 = a+b (1,1) (a+b)2 = a2+2ab+b2 (1,2,1) (a+b)3 = a3+3a2b+3ab2+b3 (1,3,3,1) (a+b)4 = a4+4a3b2+6a2b2+4a2b3+b4 (1,4,6,4,1) . . . اعداد داخل پرانتزها، معرف ضریبهای عددی جمله ها در بسط دوجمله ای است. بلیز پاسکال (Blaise Pascal) فیلسوف و ریاضی دان فرانسوی که کم وبیش با نیوتون همزمان بود، برای تنظیم ضریبهای بسط دوجمله ای، مثلثی درست کرد که امروز به "مثلث حسابی پاسکال" مشهور است. طرح این مثلث برای نخستین بار در سال 1665 میلادی در "رساله مربوط به مثلث حسابی "چاپ شد.مثلث ابی چنین است: 1 1 1 1 2 1 1 3 3 1 1 4 6 4 1 1 5 10 10 5 1 1 6 15 20 15 6 1 دراین مثلث از سطر سوم به بعد هر عددبرابر با مجموع اعداد بالا و سمت چپ آن در سطر قبل است و بنابراین میتوان آنرا تا هر جا که للازم باشدادامه داد. هرسطر این مثلث ضریبهای بسط دوجمله ای را در یکی از حالتها بدست میدهد بطوری که n همان شماره سطر باشد. ضریبهای بسط دوجمله ای (برای توانهای درست و مثبت) حتا در سده دوم پیش از میلاد البته به صورت کم و بیش مبهم برای دانشمندان هندی روشن بوده است .باوجود این حق این است که دستور بسط دو جمله ای با نام نیوتن همراه باشد زیرا نیوتن آن را برای حالت کلی و وقتی n عددی کسری یا منفی باشد در سال 1676میلادی بکاربرد.که البته در این صورت به یک رشته بی پایان تبدیل میشود. اما در باره مثلث حسابی وضریبهای بسط دوجمله ای در حالت طبیعی بودن n. از جمله، دستور بسط دو جمله ای را میتوان در "کتاب حساب مخفی" میخائیل شتیفل جبردان آلمانی (که در سال 1524 چاپ شد) پیدا کرد. در سال 1948 میلادی،پاول لیوکی آلمانی،مورخ ریاضیات،وجود دستور نیوتن را برای توانهای طبیعی ،دز کتاب "مفتاح الحساب"(1427 میلادی) غیاث الدین جمشید کاشانی کشف کرد. بعدها س.آ.احمدوف ،مورخ ریاضیات و اهل تاشکند، دستور نیوتون وقانون تشکیل ضریبهای بسط دوجمله ای را،در یکی از رساله های نصر الدین توسی،ریاضیدان بزرگ سده سیزدهم میلادی ،کشف کرد (این رساله توسی درباره محاسبه بحث میکند). چه جمشید کاشانی وچه نصرالدین توسی ،این قاعده را ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند. همچنین براساس آگاهی هایی که داریم حکیم عمر خیام رساله ای داشته که خود رساله تاکنون پیدا نشده ولی از نام آن "درستی شیوه های هندی در جذر وکعب "اطلاع داریم ،کهدر آن به تعمیم قانونهای هندی درباره ریشه دوم و سوم ،برای هر ریشه دلخواه پرداخته.لذا خیام از "دستور نیوتن" اطلاع داشته. اما بنا به اسناد تاریخی معتبر قانونهای مربوط بهضریبهای بسط دوجمله ای وطرح مثلث حسابی تا سده دهم میلادی(برابر چهارم هجری) جلو میرود و به کرجی (ابوبکر محمد بن حسن حاسب کرجی ریاضیدان سده ده و یازده میلادی) پایان میپذیرد .بنابراین حتی" مثلث حسابی پاسکال" را هم از نظر تاریخی نمیتوان "مثلث حسابی خیام " نامید.
يا رب بگشاي بر من از رزق دري	بي منت اين خسان رسان ما حضري
از باده چنان مست نگه دار مرا	كز بيخبري نباشدم دردسري