شهرهای نخستین و تاریخ شهر و شهرنشینی ایران

شهرهای نخستین


•4دوره اصلی تاریخ تمدن بشر:
1-عصر پالئولتیک (دیرینه سنگی): ظهور موجودات شبه انسان
2-عصر پرونئولتیک (میان سنگی): فرار از توحش، کشت گیاهان، اهلی کردن حیوانات، انقلاب کشاورزی
3-عصر نئولتیک (نوسنگی) اختراع خط در 3500ق.م ، تقسیم تاریخ بشر به دو دوره ماقبل تاریخ و پس از تاریخ
4-عصر برنز: پیدایش اولین تمدن های بشری 5000ق.م ، انقلاب شهری در آسیای جنوب غربی، کشف و استفاده از فلزات

•نخستین 3 تمدن جهان بر اساس زمان آغاز: بین النهرین، مصر، هند که تمدن های مرده اند
•تمدن چین تنها تمدنی که از 3هزار سال قبل از میلاد تا حالا پا برجاست.
•بعد از چین تنها تمدن که تا این زمان دوام آورده است، تمدن ایران
•تمدن سومری نخستین تظاهر مدنیت در جهان.
•شهر آکد در نزدیکی بابل پایتخت سومر. دارای بارویی بسته با خشت خام
•بزرگترین شهر شناخته شده سومر: اور یا اوروک یا وارکا یا ارک. نامنظم و بیضی شکل بود.
•شهرهای تمدن مصر فاقد دیوار و حصار به دلیل امنیت موجود. از معروف ترین شهرهای آن:العمارة، کاهون
•تل العماره از شهرهای مصری که به صورت تک مرحله ای و سریع ساخته شد. اسکان افراد در شهر بر اساس منزلت اجتماعی و ثروت مادی
•سابقه طرح شطرنجی به مصر باستان می رسد.
•تمدن هند بر اثر عوامل طبیعی یا حمله آریایی ها از بین رفت. نقش نمادگرایی مذهبی در این تمدن مشهود است. علت وجود زندگی شهری منظم آنها، اعتقادات مذهبی بود.
•مجموعه شهرهای حوزه رود سند به نام تمدن هاراپا که نام شهر هم می باشد. شهرها در این تمدن بر اساس الگوی شطرنجی
•مستندترین مرکز شهری هاراپا: موهنجدارو. پ
•شهرهای دیگر: لوتال، به شکل مربع و یک مرکز تجاری مهم و شهر کالیبانگان
•تمدن آمریکای میانی شامل نواحی آزتک ها و مایای باستان که برگرفته از تمدن اولمک ها هستند.
•آخرین سلسله تمدنی که در دره مکزیک به وجود آمد تمدن آزتک بود. شهر تنوچتیتلان بر جزیره ماندابی از شهرهای این تمدن بود که امروزه مکزیکوسیتی روی خرابه های این شهر است.
•تمدن مایاها از نژاد مغولان بود و شهرهایی مانند تیکال، کوهال، بالنکه، یوتاکان از شهرهای این تمدن.
•در آمریکای جنوبی تمدن اینکاها و شهر کوزکو پایتخت و مرکز اداری اقتصادی مذهبی آن. شهرهای دیگر این تمدن عبارتند از تومبر، پاشاکاما، مارکا.
•محل اولیه تمدن چینی شهر شانگ (یانگ) در جلگه آبرفتی رود زرد است. شهر مکان سکونت پادشاه و حکومت سلطنتی
•زلزله به تدریج جزایر ژاپن را به وجود آورد و از چین جدا کرد. به دلیل نبود غارت و دفاع، ساختن شهر وجود نداشت.
•تمدن ایران از خوزستان گسترش یافت و عیلامیان قدیمی ترین اقوام ساکن در خوزستان بودند که پایتختشان شوش بود.
•از کهن ترین شهرهای عیلامیان با جنبه مذهبی شهر اونتاش هوبان نزدیک شوش بود که در مرکز آن معبد چوغازنبیل وجود داشت و طی 2 مرحله به شکل زیگورات در آمد.
•محوطه های باستانی: تپه سیلک کاشان، تپه حصار دامغان، تپه ابلیس و تپه یحیی کرمان، تپه ذاغه قزوین، تپه گنج دره هرسین، هفت تپه و چغازنبیل خوزستان، بقایای شهر سوخته سیستان.
•اریحا در اردن و چتل هیوک در آناتولی ترکیه در 8هزار و 7هزار سال قبل از میلاد دارای ویژگی های شهری بودند.
•از دیگر شهرهای نخستین: اورشلیم یا بیت المقدس با قدمت 4هزارساله
•ساخت شهر ناشی از دو عنصر عام (شرط لازم و بیرونی) و خاص (شرط کافی و درونی). عناصر عام مانند مکان و زمان و عناصر خاص مانند شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
•عوامل موثر در سازماندهی فضایی شهرها شامل 3دسته: عوامل محیطی، اقتصادی، ایدئولوژیکی (مذهبی)
•عامل شکل گیری الگوهای سکونتی در ایران: بهره مندی از موقعیت جغرافیایی مناسب
•سه بخش مهم در ساخت شهر: تمنس (ناحیه مقدس)، شهر قدیم و بارو دار، حومه شهر
•مامفورد: اولین گام برای کاهش وابستگی به جهان طبیعی، پرورش دام و کشت گیاهان


ماد

•اولین اقوام پایه گذار جامعه شهری در ایران
•پایتخت: هگمتانه، به معنای محل تجمع و سمبل اتحاد و یکپارچگی، محل تجمع سه جامعه ایلی، روستایی، شهری
•شهرهای این دوره جنبه اداری و سیاسی. (بیشتر جنبه اداری)
•بازار در مرحله جنینی
•از نظر دکتر حبیبی، شار مادی بیشتر نظامی-کشاورزی
•دوران ماد و هخامنشیان: رشد آرام شهرنشینی
•شهرها از قبل طراحی شده هستند. خانه ها یک شکل و کوچه ها یک اندازه و حصار مشخص
•برخی شهرهای این دوره: توپواکالا، مرو، مارکاندا (محل شهر سمرقند در دوره های بعدی)
•ری هم در این زمان شکل گرفت.
•دهکده سیلک کاشان در زمان مادها پایه گذاری شد.
•علت زوال حکومت ماد: تبدیل شدن به سلسله مراتب طبقاتی
•خداپادشاهی نیست، شه پدری است که نشان دهنده نظام عشیره ای است.
•در شهر معبد نیست و خود شهر مقدس است.
•عناصری که به شهر نظم می دهند: آب، خاک، گیاه


هخامنشیان

•برای اولین بار در ایران دولت تأسیس می شود. شرکت فعال اشرافیت ایلی در دولت.
•جاده شاهی: از شوش به افسوس. برای ارتباط سریع شهرهای کشاورزی-بازرگانی بین النهرین با شهر-قدرت مرکزی
•تشکیل انجمن های مالی و صرافی
•تشکیل سازمان دیوانی و تقسیم بندی اداری. هر شهرستان دارای شهربان
•فتح لیدیه: آشنایی با پول. ضرب سکه دریک، تعیین پیمانه شاهی، تولد بازار در شهر
•شهر مکان استقرار دولت، کار بازرگانی، تولید کشاورزی
•سازمان اجتماعی: 1- اشرافیت دودمانی، 2-مغان و روحانیون، 3-اشرافیت دهقانی، 4-بازرگانان و پیشه وران
•سازمان فضایی کشور بر اساس جامعه دودمانی: خانه، ده، طایفه، کشور
•ساخت شار پارسی: 1-دژ حکومتی، 2-شار میانی، 3-شار بیرونی
•اولین قدم در منطقه ای شدن در این دوره بود با منطقه ای شدن مفهوم شهر. شبکه شهری گسترده در سرتاسر قلمرو هخامنشی
•شهرهای مرزی، نظامی-کشاورزی بودند. شهرهای میانی، کشاورزی-بازرگانی و شهرهای درونی، شهر معبد.
•عناصر شکل دهنده شهر: آب، خاک، هوا
•ساخت شهر در این دوره بسته به نظر پادشاهان داشت و نه شرایط طبیعی و آب و هوایی
•پاسارگاد: توسط کوروش با جنبه کاملاً ایرانی. به معنی اردوگاه پارسیان
•تخت جمشید: توسط داریوش با جنبه های جهانی. پایتخت ملی. استفاده از عنصر معماری هخامنشی یعنی ستون.
•شوش: توسط داریوش. پایتخت اداری-سیاسی
•دیگر مجموعه های وسیع: سروستان، فیروزآباد، نقش رستم
•کاخ های حکومتی در شوش، استخر، شیراز و هگمتانه
•شهر کوشا در حبشه کنونی در این زمان شکل گرفت.
•معماری این دوره متأثر از غرب و منطقه بین النهرین از جمله سومر، بابل و ...


سلوکیان


•پایه گذار شهرهای خودفرمان و رشد شتابان شهرنشینی. جز اولین حکومت های مردم سالار
•التقاط شرق و غرب
•فلسفه شرقی و جهان بینی آن: منشأ قدرت دولت را آسمانی می داند و نقش هدایت مردم را بر عهده دارد. متکی بر فرهنگ و سلطه روابط فرهنگی
•فلسفه غربی و جهان بینی آن: منشأ قدرت دولت را زمینی و مادی می داند. متکی بر مدنیت و سلطه روابط مادی
•شهر پارسی-هلنی بنا بر ریشه یونانی، مرکز عمده داد و ستد، ارتباط تجاری و کانون توسعه اقتصادی و بنا بر ریشه پارسی اشاعه و بسط بازرگانی در منطقه. این مفهوم دوگانه باعث گسترش کالبدی شهر شد.
•شهر پارسی-هلنی مرکز استقرار طبقات ممتاز اجتماعی. تقسیم کارهای اجتماعی و فرهنگی و رواج برده داری در این دوره
•از نظر مامفورد شهرهای این دوره نسبت به دوره های قبلی بهداشت بهتری دارند.
•سرعت در ارتباطات و حمل و نقل به عالی ترین درجه خود رسید و شکل گیری راه های بزرگ بین قاره ای ابریشم و ادویه که دولت مالک آنها بود.
•برای اولین بار مفهوم میدان در شهر شکل می گیرد. و همچنین مدرسه و مجلس انتخابی در این دوره شکل می گیرد.
•میدان: چشم اندازی برای نمایان ساختن قدرت و اعتبار دولت سلوکی
•مقیاس انسانی مبنای طراحی معابر و منازل
•مکان یابی شهرها: 1- در مجاورت راههای اعتباری، 2- در مجاورت قلاع نظامی و شهرهای قدیمی، 3- در نقاط سوق الجیشی و استراتژیکی
•عوامل توسعه شهرسازی این دوره: 1-ضرورت حفظ سرزمین های پهناور تحت سلطه و نحوه انتظام و اداره امور لشکری و کشوری، 2- توسعه بازرگانی
•ساخت بیش از 400 نوشهر در این دوره. مشهورترین آنها صد دروازه (هکتامپی اس، حدود دامغان)، انطاکیه، لائودیسه (نهاوند امروزی)، شهر کرهه (نزدیک اراک)، شهر نسا (پارت، در نزدیکی خراسان)
•بابل و سلوکیه (تیسفون) به ترتیب پایتخت های آن. شهر دورا (اروپوس، در ساحل دجله)، در ابتدا برای سربازان یونانی.


اشکانیان


•برای اولین بار در ایران نوعی دولت مرکزی مبتنی بر تفاهم دودمان های مختلف. پادشاهان به صورت تفاهم سران انتخاب می شدند.
•بنیان اقتصادی کشور اول کشاورزی و بعد بازرگانی بود. تعصب مذهبی هم نبود.
•کندتر شدن تحولات اقتصادی و اجتماعی و ادامه برده داری
•منطقه گرگان رایج ترین شیوه شطرنجی یا شبکه بندی محوطه
•برای اولین بار شهر دایره ای ایجاد شد. مانند نساء در مازندران و فیروزآباد (اردشیر خوره، در ابتدا به منظور مقاصد نظامی) در فارس و شهر دارابجرد با هشت دروازه مساوی به شکل دایره ای و شعاعی
•شکل دایره عدم امنیت دائمی و عدم ثبات سیاسی خارجی و اغتشاشات داخلی را نشان می دهد.
•سبک معماری پارتی: طاق و ایوان (چادر سنگی)
•شهرهای موجود در راه های تجاری و با نقش کاروانی: پالمیر (تدمر)، دورا، پترا (جنبه اداری-سیاسی، با اهمیت از نظر ساختمان)
•شهر الحضرا و لابار (آشور، بر خرابه های شهر قدیمی آشور)، در بین النهرین
•تیسفون (پایتخت زمستانی) و هترا جنبه اداری – سیاسی و شهر شیز (تخت سلیمان) جنبه مذهبی
•پایتخت تابستانی: اکباتان
•پایتخت دیگر اشکانیان ری بود که راکا نامیده شد و ارشکیه نام گرفت.
•نام نیشابور در این زمان ابرشهر بود و نام سمرقند، مرکنده بود.
•آنشهریک: یکسری از برده ها بودند که یکسری آزادی های خاص داشتند.
•آزارتان: طبقه فرادست


ساسانیان


•شار ساسانی مانند شار پارسی بر مبنای باورهای دینی و متأثر از جهان بینی.
•شهر مکان استقرار 4طبقه: 1- روحانیون، 2- جنگیان، 3- مستخدمین ادارات، 4- توده ملت (ترکیبی از سیاست و مذهب)
•کارنامک اردشیر پاپکان اولین سند عقیدتی – سیاسی حکومت و دولت پیش از اسلام
•اقتصاد بیشتر بر پایه کشاورزی تا صنعت و تجارت
•بازارها و مراکز تولید قلب واقعی شهرها را تشکیل می دادند مذهب تقویت شد
•مهم شدن تجارت دریایی بر خلاف دوره های قبل. مخصوصاً صید مروارید. ریشهر مرکز تجارت مروارید
•برخلاف دوره های گذشته شالوده دولت ساسانی در شهر پی ریزی شد. نظام کاستی شکل گرفت
•ساخت شهر: کهندژ، شارستان، ربض (حومه)، بازار و میدان
•رشد شهرسازی مثل شهرنشینی: تجدید بنای شهر اردشیرخوره (فیروزآباد)، ایجاد سد قیصر در رودخانه شوشتر
•شهر بیشاپور به صورت شطرنجی و به یاد پاسارگاد و دارای تاریخ مکتوب و در فارس
•جندی شاپور (دومین شهر وسیع ایران در این دوره) و کرخه در خوزستان، دربند، بیشابور، تیسفون همه شطرنجی
•آثار این دوره: کاخ فیروز آباد (ارشیر اول)، طاق بستان (خسرو پرویز)، طاق کسری (انوشیروان، مهمترین بنا)، بیشاپور (شاپور اول) و شهر شوش تبدیل به ویرانه شد (توسط شاپور دوم).



شهر اسلامی (مقدمه)


•عناصر اصلی شهر اسلامی: کهندژ، مسجد، بازار
•عوامل مشخصه شهر اسلامی: مسجد، بازار، محله
•نهادهای اصلی شهر اسلامی: سیاست، اقتصاد، نظارت اجتماعی (سیاست مسلط بر هردو)
•مهمترین سیاست دولت اسلامی در دوران متقدم: اهمیت بخشیدن به ربض و منزوی شدن شارستان.
•تفکیک شهر به محلات و خود اتکایی محلات. بازار نماد بازرگانی در شهر. رونق بازرگانی در این دوره. متراکم تر شدن و وسیع تر شدن شهر
•فعالیت شهرها به صورت منطقه ای
•یثرب با تغییر نام به مدینه، اولین شهر با جهان بینی اسلامی با نقش اداری و مذهبی که در آن همه شهروند جامعه اسلامی هستند. در این دولت سیاست جمع گرایی مطرح بود. جهان بینی برابری و برادری عامل پیروزی مسلمانان بود.
•دین اسلام تنها دینی که در شهر زاییده می شود. شاهد شروع رونق شهرنشینی و شهرگرایی هستیم.
•به گفته محمد العل سنیاسور: شهر هنر زیستن در کنار یکدیگر است. اسلام تمدنی بنیادگر، سازنده و شهری
•به گفته احمد اشرف: شهرهای اسلامی از دگرگونی شهرهای دوره ساسانی پدید می آیند.
•شهر درونی، نقش تولیدی داشت، شهر میانی، وظیفه تأمین و حفاظت از شبکه رفت و آمد جاده ای، شهر بیرونی، نقش نظامی برای کشور داشت. اعتبار عمده شهرها به تجارت خارجی وابسته بود (از نظر دکتر حسین شکوهی)
•از مهمترین خصوصیات شهری این دوره: فشرده شدن و گونه شدن عناصر تشکیل دهنده بافت شهرها
•سیاست های شهری این دوره:
1- توسعه شهرهای قدیمی از طریق گسترش ربض (سیاست اصلی)
2- ساخت شهرهای جدید نو بنیاد در کنار شهرهای قدیمی به منظور ایجاد پایگاه نظامی و از کار انداختن شهرهای قدیمی (سیاست اصلی)
3-ایجاد شهر-آرمان، شهر-قدرت، شهر-ثروت مانند بغداد و فاس و سامرا (سیاست فرعی)
4-شهر-شاهد یا شهر-ایمان مانند مشهد، قم، کربلا به صورت شهر-قدرت غیررسمی (سیاست فرعی)

•نوبنیاد مرزی: کوفه (اولین شهر مسلمانان خارج حجاز). نو بنیاد درونی: بوستان عبدا... نیشابور (کنار شهر قدیم) ترکیب شهر نوبنیاد و قدیم: اصفهان. کوفه و بصرهنقش نظامی داشتند.
•دین مهمترین نیروی سازمان دهنده زندگی اجتماعی شهرهای اسلامی
•دارالملک: شهری که در یک منقطه، مرکز اداری-خدماتی بود و سلطان یا امیر در آن قرار داشت.
•تبریز عصر ایلخانیان و هرات عصر تیموریان دارالسلطنه بودند.
•ام القری یا مادرشهر: شهر بزرگ که جمعیت زیاد و مناطق وسیعی از جمله روستاها را تحت پوشش خدماتی خود داشت.
•زمان مأمون، بیت الحکمه به عنوان نخستین مرکز علمی- آموزشی پایه گذاری شد.
•دوره عباسی، حمل و نقل دریایی توسعه یافت و سیراف مهمترین شهر بندری ایران که اقتصادش متکی بر تجارت و بازرگانی بود.
•بغداد در کنار خرابه های شهر تیسفون و معماری و محله بندی و باغسازی آن، رنگ و بوی ایرانی دارد. اولین تبلور زمینی آرمانشهر اسلامی. مکانیابی آن: مسائل آب و هوایی و دسترسی به آبها برای تجارت و محافظت طبیعی. نوعی جدایی گزینی قومی و عملکردی در آن.
•بازسازی اصفهان، نیشابور (نیشابور اسلامی در مقابل بیشاپور ساسانی) و ری. ایجاد شهر کرمان، شیراز، کاشان، مراغه، قیران، کوفه، قزوین، اربیل، دزفول، شهر جی در محل کنونی اصفهان
•معماری متأثر از معماری مناطق خشک مرکزی و شرق کشور
•شهرها از نظر مقدسی 3دسته:
1- مصر (شاه): سلطان یا امیر بزرگ در آن مستقر است
2- قصبه (حاجب): پایتخت ایالتی، پایتخت هریک از واحدهای اصلی تقسیمات کشوری
3- مدینه (لشکر): مقر دولت و نمایندگان آن و دارای نقش اداری، محل اجرای عدالت

•4 دوره دگرگونی مسجد:
1- مسجد ساده و بی پیرایه: در پرآمد و شد ترین نقطه شهر. الگوی آن مسجد النبی در مدینه
2- دوران بنی امیه: مسجد کنار دارالاماره: شهر مکانی که دارای مسجد جامع باشد. اولین بار مدرسه در کنار مسجد
3- خلافت عباسیان: قدرت سیاسی از مذهبی جدا شد. نطفه فرهنگ اسلامی یعنی تشیع در ایران بسته شد. شهر
4-ظهور حکومت های محلی در دل امپراطوری عباسی. مساجد بیش از نقش مذهبی، جایی برای خودنمایی حکومت ها. محلات بر مبنای جدایی قومی، نژادی، فرهنگی، مذهبی و ... و هر محله یک مسجد داشت.

•مأذنه یا گنبد از زمان اموی ظهور یافت. گنبد هم از زمان اشکانیان شکل گرفته بود.
•انواع مسجد از لحاظ دامنه تنوع و حوزه کارکرد:
1- مساجد بزرگ و جامع که توسط پادشاهان و حاکمان ساخته می شدند.
2- مساجد متوسط که توسط بزرگان محلی و علما و مشارکت مردم ساخته می شدند
3- مسجد-مدرسه با کارکرد عبادی-آموزشی مثل مسجد-مدرسه آقا بزرگ در کاشان
4- مساجد بسیار کوچک که مهترین کارکردشان مذهبی و عبادی است.

•مسجد دوره سلجوقیان آراسته سازی با آجر و دوره صفوی تزیین با کاشیکاری. تزیین فضای ورودی از زمان ایلخانیان
•ساختن بناهای مونومان و تزیین تمام سطوح داخلی و قسمتی از سطح بنا در دوره صفویه رایج بود.
•از بارزترین نمونه های مسجد جامع کنار دیوان های مختلف و کاخ های حکومتی و بازار: میدان کهنه اصفهان
•بازار به عنوان ستون فقرات شهر به دور مسجد و مدرسه بود. در زمان حکومت های محلی، مانند مسجد جایی برای خودنمایی حکومت های محلی.
•مهمترین نقش و علل وجودی میدان ها: جنبه اداری، نظامی و تشریفاتی.
•مرکز محله های شهر نماد بیشترین ارتباطات و تمرکز افراد هر محله. فضای داخلی محله جنبه نیمه عمومی داشت.
•برای آبیاری شهر در محلات مسکونی از جوی های سرپوشیده استفاده میشد.


قرون اولیه اسلامی (حکومت های محلی)


•طاهریان در خراسان، صفاریان در کرمان، سامانیان در ماورا النهر
•طاهریان و صفاریان اولین حکومت های مدعی تجدید حیات علمی و ادبی، ولی این مهم در زمان سامانیان رخ داد.
•سامانیان (قرن 2) اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از حمله مسلمانان. پایتختشان بخارا و پایتخت طاهریان هم نیشابور بود.
•از این دوران به بعد با مفهوم شهرداری مواجه می شویم.
•امنیت دوره سامانیان باعث رشد اطراف شهر در خراسان شد.
•قرن 4: به قدرت رسیدن آل زیار در ری و تشکیل آل بویه در سواحل جنوبی دریای خزر با آرمانهای مذهبی و بومی
•آزادی مذهب، آزادی اندیشه، رجوع به مفاهیم برابری و برادری و ... در این دوران. دوره آل بویه دوره رنسانس کشورهای اسلامی با بازگشت به مفاهیم ایران قبل از اسلام
•شکوفایی انجمن های صنفی، مدرسه به عنوان عنصر پایه ای شهر در این دوره. از دوره سامانیان ورود مفهوم شهرداری
•تجدید حیات علمی و ادبی: آغاز دوره سامانیان، اوج دوره بوییان، حضیض دوره خوارزمشاهیان و پایان با حمله مغول
•انقلاب فرهنگی منجر به انقلاب شهری شد. قرن 4 مرجع شهرسازی و تفکر شهری. فناگرد خسرو کنار شیراز و شطرنجی و نامی کاملاً ایرانی توسط عضدالدوله
•گنبد روی مسجد در این دوره شکل گرفت. زیباترین بنای معماری هم مسجد نایین بود.
•رواج سبک رازی در قرن 4 در ادبیات. قرن 4 تا 7 شکوفایی شهرنشینی
•شهرهای سیراف، ری، اصفهان، نیشابور، طوس، جرجان، شیراز نام خود را در تاریخ ثبت کردند.
•سازمان شهری و زندگی در آن بر 4 پایه استوار بود: حکومت، مذهب، اصناف و امت


از سلجوقیان تا دوره صفویه


•شاهد شکل گیری نظام متمرکز و قاهر دولتی می باشیم و همدان پایتخت سلجوقیان.
•تیولداری دوباره رواج پیدا کرد و اقتصاد مبتنی بر طلا جای خود را به اقتصاد مبتنی بر آب و زمین داد.
•املاک خالصه جات، املاک پادشاهی بود املاک خاصه جات، املاک دولتی.
•نظریه خواجه نظام الملک: حق را فقط به زور می توان کسب کرد و حاکم قدرت مطلق است.
•نظریه اما محمد غزالی: دو گروه انسان هستند: پیامبران و سلاطین
•با اعلام مذهبی شافعی هرگونه آزادی مذهب ممنوع شد.
•نظام دیوانی به اوج خود رسید و سلجوقیان همچون ساسانیان بودند.
•آغاز نفوذ اعراب و اندیشه های اسلامی در ایران در قرن 7
•برخلاف شار آزاداندیش بوییان، شار سلجوقیان و خوارزمشاهیان بر مبنای سازمان اجتماعی عقیدتی حاکم
•نیشابور، زمان سلجوقیان و به خصوص خواجه نظام الملک بعد ا ز بغداد از بزرگترین مراکز علمی جهان
•شهرهای مهم این دوره: غزنین و فناگرد خسرو (توسط عضدالدوله). اصفهان نیز رونق و پیشرفت خوبی داشت.
•خان نظامی در شهر با استقرار شهر نماد اصلی سه پیوند جامعه
•نظام آبرسانی نظمش ره به شهر تحمیل می کند.
•بعد از حمله مغول: اقتصاد تدافعی جایگزین اقتصاد تهاجمی سلجوقی می شود. بر تفکیک محلات تأکید می شود. زوال کشارزی و گرفتن مالیات سنگین از کسبه باعث از رونق افتادن شهرنشینی شد.
•زمان ایلخانان روش اقطاع به اوج خود رسید. مفهوم شهر منطقه زیر سوال می رود.
•اولین حرکت برای جلوگیری از ویرانی شهرها و مناطق تولیدی بعد از حمله مغول: زمان هلاکوخان با مساعی خواجه نصیرالدین طوسی. اولین شهر مغول مراغه بود.
•دومین حرکت: در زمان غازان خان و حضور خواجه رشیدالدین فضل ا... برای اصلاحات ارضی جدید مشهور به اصلاحات غازانی. در هر شهر مسجد و گرمابه ساخته شد.
•مراغه پایتخت مغولی در ایران. تبریز در زمان غازان خان دارالملک ایران بوده و دارای گستردگی زیادی بود.
•شام غازانی (شنب غازانی): در غرب تبریز بعد از بازگشت خان مغول از شام و دیدن دمشق، به شکل شطرنجی. آب از طریق قنات
•ربع رشیدی: به دستور خواجه رشیدالدین فضل ا... در مقابل شام غازانی در شرق تبریز با 30000 خانه. آب از طریق قنات
•نمونه دیگر شهرسازی مغول در سلطانیه به دستور سلطان محمد خدابنده به شکل شطرنجی در دشت زنجان
•شاهرخ فرزند تیمور، بازارهایی که پوشیده نبود را سقف زد. مانند بازار سبزوار.
•آق قویونلو در غرب. قره قویونلو در شمال غرب
•سبک آذری در هنر و ادبیات و معماری: مجموعه امیر چخماق در یزد، میدان حسن پادشاه و مجموعه اطراف آن در تبریز
•خصوصیات مشترک بناها به سبک آذری: استعمال آجر قرمز، استعمال سنگ تراشیده، وجود سرداب، استعمال ترکیب مشخص مانند سردر و پنجره داخل قاب مستطیلی: بناهایی مثل گنبد سلطانیه (مقبره الجاتیو)، مسجد جامع تبریز و ورامین، بقعه پیر بکران در اصفهان
•شهر ری به جهت قدمت شیخ البلاد و از جهت اعتبار ام البلاد ایران: بعد از حمله مغول نتوانست موقعیت سابق را بدست آورد.
•فقط شیراز و کرمان از حمله مغول جان سالم بدر بردند. مراغه و تبریز بازسازی شدند.
•از موارد جالب توجه برنامه ریزی شهری در زمان تیمور: شهر ترمه. پایتخت افغان ها اصفهان بود.
•روش هرمانتیک: وقتی متخصصی، یک شهر یا نقشه آنرا می بیند بتواند یکسری از عناصر و ویژگی های داخل آنرا شناسایی کند.


صفویان و افشاریان و زندیان


•قرن دهم، دولت صفوی، متمرکزترین دولت ایرانی بعد از ساسانیان شکل گرفت
•اولین مفاهیم از شهر آرمانی در زمان شاه طهماسب و پایتختی قزوین. مجموعه میدان و بازار عالی قاپو قزوین به تقلید از مجموعه حسن پادشاه تبریز. تهران هم در دوره شاه طهماسب دارای بارو شد.
•مکتب اصفهان: تحقق آرمانشهر دولت صفوی. بیانگر امتزاج و آمیختگی سیاسی – عقیدتی مفاهیم دیوانی – مذهبی. تحقق بخشیدن به آرمانشهر از دل مذهب شیعه.
•میدان نقش جهان اصفهان، الگوی خود را از میدان کهنه اصفهان، میدان حسن پادشاه تبریز و عالی قاپوی قزوین می گیرد به آن نظم می بخشد.
•حسن پادشاه، کنار تبریز، به نوعی قرینه شهرسازی دولت دیلمیان و بوییان و سامانیان است.
•میدان گنجعلی خان کرمان از نمونه های بارز بکار گیری سبک اصفهان
•پیدایش مفهوم خیابان در مقابل بیابان که در کناره های خود درختان بیشماری دارد که بنا به نوع قرارگیری در محیط بیرونی چهارباغ (در مورد قزوین) و یا چنارستان (در مورد تهران) نام می گیرد.
•معماری نه در حد بناهای منفرد، بلکه در حد مجموعه های شهری بود. معماری شهری و خلق فضاهای شهری، هدف اصلی شهرسازی مکتب اصفهان بود. هنر ایرانی به اوج خود رسید. (ملاصدرا، شیخ بهایی، علامه مجلسی، میرداماد و ... در این دوره)
•در این مکتب، مرکزیت یه مرکزیت عقیدتی – سیاسی و ... و نه هندسی. (چون عالم همه منظر اوست)
•به تعاون و توازن نه در مقیاس بلکه در فضای انسانی توجه دارد. توجه به مینیاتور که 2بعد دارد به جای پرسپکتیو.
•رسیدن از اکثریت به وحدت، از ظلمت به نور، از زمین به آسمان
•وضع موجود، شکلی ارگانیک دارد. اما دست ساخت های صفوی از نظام و منطقی هندسی پیروی می کنند.
•مکتب اصفهان تنها مکتب شهری قبل از دوران معاصر
•در صدد ساخت مجموعه های عظیم که از مردم سرچشمه گرفته و در تعامل با آنهاست و هویت دهنده و هویت پذیر از مردم.
•برای اولین بار در سازمان دهی شار ایرانی مفهوم منطقه بندی شهری به کار می رود.
•رونق و آبادنی شهر از طریق ایجاد مجموعه شهری جدید در کنار شهر کهنه.
•سیاست شهری شاه عباس: گسترش و رونق شهرهای نواحی مرکزی شهر مانند اصفهان، تبریز، کاشان (3شهر مهم)، اردبیل، بندرعباس، همدان، قزوین، مشهد، ایساتیس (یزد)، بارفروش (بابل)، رشت.
•راه ابریشم و ادویه رونق پیدا کردند و مسیر زیارتی اصفهان – مشهد تأسیس شد. راه های دیگر و زیرساختها توسعه یافت.
•گمبرون (بندرعباس): برای تجارت دریایی انگلیس و هلند ایجاد شد.
•اصفهان: پایتخت و بزرگترین شهر صنعتی ایران، تقسیم به دو محله حیدری و نعمتی
•شکل گیری شبکه شهری، احیاء راه های بازرگانی، ایجاد کاروانسراها، سرمایه گذاری های عظیم در زیرساخت ها، شکل گیری دادگاه های عرف (دادگستری امروزی)،
•شاه عباس با توسعه چهارباغ، عباس آباد در اصفهان را احداث نمود.
•تجسم کالبدی – فضایی مکتب اصفهان در چهارباغ و میدان نقش جهان اصفهان: در چهار باغ به مثابه رابطی بین سازمان فضایی قدیم و جدید و میدان نقش جهان به عنوان مرکز جدید شهر دو الگوی طراحی ارگانیک و عقل گرا.
•جلفا که ارمنی نشین و مرکز مهم تجارت ابریشم بود را ویران کرد و مردمش را به اجبار به اصفهان انتقال داد.
•احداث شهرک فرح آباد به دلیل کمبود فضاهای مسکونی و احداث بیمارستان دار الشفاء
•تبریز دومین شهر مهم که کالاهای صادراتی اروپا و ترکیه در آن صادر می شود.
•کاشان به عنوان انبار کالای همه شهرها
•زمان صفویه و شاه عباس، اقتصاد ایران اوج شکوفایی بود.
•قرن 17 مکتب اصفهان در ایران و رنسانس در اروپا:، در هر دو دنیوی شدن دین، هر دو میگویند جهانی که وعده داده می شود، تصویر زمینی اش را میتوان ساخت. تصویر زمینی رنسانس، در رم. تصویر زمینی مکتب اصفهان در ایران، شهر اصفهان.
•شهر آرمانی مکتب اصفهان: هونلیا، جابلقا، جابرسا
•5نظم وجود دارد: مقدس، آب، گیاه، هوا، خاک
•قرن 12: حمله محمد افغان: قرن اغتشاش و هرج و مرج و کشتار، قرن حکومت قبایل و زوال شهرنشین و تفوق کامل صحرا بر شهر.
•بعد از صفویه، شهر و شهروند برای اولین و آخرین بار از سهیم شدن در اداره امور کشور باز می مانند.
•بعد از صفویه، به ترتیب حکومت های افشاریه و زندیه می آیند.
•زمان افشاریه و زندیه، حکومت خان خانی و ملوک الطوایفی. ارج نهادن به غارت و دفاع.
•شهر حضیض می شود، اما از بین نمی رود. ایل بر شهر حاکم می شود.


قاجاریه


•شار مفهوم کهن خود را از دست داده و به شهر تبدیل می شود. تقابل شهر با روستا می شود.
•سال 1165 شمسی بر مبنای تفکر متمرکز صفوی و شیوه نامتمرکز سلجوقی شکل گرفت و تهران به سبب نزدیکی به استرآباد مازندران پایتخت شد. انقلاب فرانسه سال 1789 مصادف با آن.
•شروع قاجار، سرآغاز وابستگی اقتصادی ایران به کشورهای بیگانه و تشکیل سرمایه داری تجاری. واردات کالاهای ارزان و ورشکستگی منبع داخلی.
•تولیدات عمده کشاورزی: تریاک، پنبه، برنج و گندم.
•شهرهایی رونق می یابند که از دیرباز نقش بازرگانی دارند
•تبریز، پایتخت دوم و ولیعهد نشین توسعه یافت و اراک هم شکل گرفت.
•دلایل به چشم نیامدن آثار طراحی این دوره: ضعف بنیه مالی، تخریب خودسرانه از پهلوی به پیروی از مدرنیسم برونزا
•سبک تهران در دوره قاجار و ناصرالدین شاه. نطفه آن زمان فتحعلی شاه. (مشابه تأثیر پذیری ایران از اروپا)
•مهمترین اسناد تصویری گویای وضعیت کالبدی در دوره آغازین عصر صنعت:
1- نقشه دارالخلافه تهران. سال 1233 (ساختار اصلی شهر همان ساختار صفوی)، توسط موسیو کرشیش. میدان اصلی شهر (سبزه میدان) تصویری نه چندان واضح از میدان مکتب اصفهان
2- دارالخلافه ناصری. سال 1256 به دنبال نخستین سرشماری نفوس و مسکن سال 1248 و تهیه توسط موسیو بهلر. برنامه و طراحی شهر جدید تهران زیر نظر صدراعظم و وزیر دارالخلافه در مدرسه دارالفنون

•سبک تهران مشابه اصفهان از مداخله در بافت کهن خودداری می کند.
•مرکز شهر از سبزه میدان و میدان ارک به توپخانه رفت و میدان معنای کهن خود را از دست می دهد.
•میدان ارگ، عملکرد تشریفاتی؛ میدان مشق، عملکرد نظامی؛ میدان امین السلطان، نقش صرفاً اقتصادی و عملکردی؛ سبزه میدان، نقش کهن میدان اصفهان؛ میدان حسن آباد، نقش اجتماعی و فرهنگی؛ میدان بهارستان، نقش اجتماعی و فرهنگی و به خصوص سیاسی.
•عناصر میدان در سبک اصفهان شامل مسجد و مدرسه و کاخ، در سبک تهران جای خود را به تلگرافخانه و پست و بانک و بلدیه و نظامیه داد.
•توازن کالبدی و فضایی عناصر میدان توپخانه به تبعیت از سبک رنسانس و باروک. میدان توپخانه به تبیعت از میدان کنکورد پاریس
•بازار کماکان لولای اصلی و ستون فقرات شهر و مسجد جامع در دل آن. دهانه بازار به سبزه میدان باز می شود.
•ایجاد اولین مدرسه به شکل امروزی، زمان قاجار توسط میرزاحسن به نام مدرسه رشیدیه.
•عنصر اصلی سازمان شهری: محله
•خیابان دارای مفهوم جدید و تبعیت از 2الگو:
1- نشأت گرفته از سبک اصفهان مانند خیابان درب اندرون و علاءالدوله (فردوسی فعلی)
2- انواع و اقسام خدمات شهری و تأسیسات را در اختیار ساکنین قرار می دهند. مریض خانه (سپه)، چراغ گاز، ناصریه و ...

•شش خیابان اصلی: مریض خانه (محور عمده تأسیسات و تجیهزات شهری)، علاءالدوله (محور سفارتخانه ها)، لاله زار (محور فرهنگی-تفریحی)، چراغ گاز، ناصریه، باب همایون.
•عنصر جدید در خیابان: آمد و شد وسایل نقلیه عمومی.خیابان دو کارکرد متفاوت تفرجگاهی و تجاری.
•ساختن عمارت و بناهای دولتی به سبک فرنگی مانند تلگرافخانه یا عمارت شمس العماره و برج ساعت آن و تکیه دولت به تقلید از ساختمان اپرا فرانسه.
•از عناصر جدید این دوره: تکیه دولت و مشورت خانه. فضاهای تکیه و حسینه شکل گرفت. ژاندارمری تأسیس شد.
•مجموعه ابراهیم خان کرمان به سبک تهران: شامل میدان، بازار، حمام، آب انبار، مدرسه؛ در کنار مجموعه گنجعلی خان.
•میدان خان یزد، مثالی از سبک تهران. بازار وکیل کرمان، اتصال میدان گنجعلی خان به میدان ارگ و مسجد جامع کبیر.
•دوره قاجار دوره تقابل و رویایی دنیای سنتی و نو. دیوانسالاری از بین رفت و توسعه برونزا در دستور کار قرار گرفت.
•شهرسازی دارای ویژگی کل نگری شهرسازی صفویه. معماری به دلیل امنیت نسبی چهره بیرونی پیدا میکند.
•برخلاف میادین پهن و خیابان های عریض صفوی، میدان و خیابان و کوچه در این دوره کم
•خیابان نماد تجدد طلبی و نوگرایی در دوره ناصرالدین شاه. پس از قاجار رابط بین عناصر سنتی و جدید.
•شهر به صورت مجموعه ای پراکنده و غیرمنسجم از تفکر فردی و یگانه معماران یا مهندسان سرچشمه می گیرد.
•آغاز تغییرات بنیادی در فرهنگ جامعه ایران را به دوره قاجاریه نسبت می دهند.


پهلوی اول


•شروع حکومت به طور رسمی از سال 1304ه.ش. و مقدمات آن با کودتای 1299 تا 1320 و وقوع جنگ جهانی اول در این دوران. این دوره مصادف با اشاعه سبک بین الملل در دنیا. الگوی این دوره نیز شهر دوره صنعت بود.
•شروع مدرنیزاسیون به طور رسمی از سال 1305: فرهنگ غربی بر جامعه ایرانی تحمیل شد و فرهنگ مصرفی رواج یافت.
•شروع تحولات تقلیدی از دوران مشروطیت و دگرگونی زیاد و تأثیر پذیری از رشد سرمایه داری از دوره پهلوی
•بیشترین اعتبارات به وزارت جنگ و امور نظامی و کمترین به کشاورزی
•قانون بلدیه 1309: مداخله سنگین در بافت قدیمی شهر. خیابان بوذر جمهری و خیام عمود بر هم. تقسیمات شهری به صورت کاملاً اقتصادی و سیاسی، نه اجتماعی و فرهنگی. محله بندی فرادستی و فرودستی کاملاً متبلور شد.
•خیابان نماد ترقی و تجدید و انعکاسی از شهرسازی هوسمان گونه. خیابان های جدید به عنوان ویترین برای کالاهای جدید و لوکس
•اولین نقشه برای تغییر تهران، سال 1309 به نام نقشه خیابان ها که باعث جایگزینی خیابان جای بازار شد و تقسیمات شهری بر اساس این عنصر شد. نقشه شهر همدان هم سال 1310 توسط کارل فریش.
•نقشه سال 1316 اولین نقشه شهرسازی برای گسترش و توسعه شهر تهران و بافت شطرنجی و متأثر از جنبش معماری و شهرسازی مدرن بین المللی توسط مستشاران خارجی. طبق این نقشه تبدیل مفهوم مکان – بازار به زمان – بازار و برای اولین بار انحطاط محله های قدیمی و شکوفایی محله های جدید را شاهد هستیم.
•برخلاف سنت شهرسازی کشور، شهرها از داخل دچار دگرگونی و تغییرات کالبدی شدند.
•از دوره قاجار تنها 3 بنای کاخ گلستان، شمس العماره و تکیه دولت بر مبنای تفکر موزه ای جنبش مدرن باقی ماند.
•باغ ملی و میدان مشق جای خود را به وزارت خارجه، پستخانه، شهربانی کل کشور و بانک ملی دادند.
•سنگلج از بزرگترین محلات تهران برای ایجاد بازار بورس تخریب شد و تا سال 1329 خالی ماند تا اولین درخت برای ایجاد پارک شهر کاشته شد.
•دوره پهلوی بر خلاف قاجار تضاد شدیدی بین عناصر مختلف وجود داشت. وابستگی اقتصادی – سیاسی قاجار تبدیل به استعمار کامل شد. آنچه ایران را در طرح تقسیم بین المللی کار به سوی تک محصولی شدن سوق می داد نفت بود.
•شکل گیری شهر وابسته و سوداگر. با گذشت زمان شهر مفهوم غربی خود را از دست می دهد و فقط از گرفتن سودگرانه کالا و سرمایه پیروی می کند.
•ذهنیت شهر با عینیت تطابق ندارد. شهر به عنوان مرکزی برای امکانات و تسهیلات
•بر خلاف قاجار که توسعه برونی کشور مطرح بود، دوره پهلوی توسعه برونزای شهر برای اولین بار مطرح شد. توسعه برونزای شهری سعی دارد که شهر را با دو مسئله کارایی و بازدهی تطبیق دهد.
•4نوع معماری
1- بکارگیری توأمان مفاهیم جدید و قدیم و سعی در نهادی و بومی کردن مفاهیم جدید
2- نوع دیگر معماری در راستای تقلید از معماری باشکوه و عظیم فراموش شده گذشته مانند ساختمان بانک ملی، موزه ایران باستان و شهربانی کل کشور
3- سبک غالب سبک مدرنیسم یا مبتنی بر جنبش معماری مدرن بود.
4- معماری به سبک کلاسیک اروپا در فضاسازی میادین جدید، چهارراه ها، تقاطع ها و ... که به نوعی تأثیر پذیری از معماری صنعتی معماری قرن 19 مثل فرودسی و حسن آباد

•آنچه در مرحله اول باعث از هم گسیختگی بافت قدیمی شهرها شد: ورود اتومبیل و خیابان کشی های مختلف
•تأثیر خیابان کشی روی بازار:
1- بازارهایی که در انزوا قرار گرفته بودند، توسط خیابان قطع شدند و نقش خود را از دست دادند. مثل شمال بازار بوشهر
2- بازار به وسیله خیابان تکه تکه شد مثل قسمتی از بازار شیراز
3- بازار به حالت قبلی باقی ماند مثل بازار اصفهان

•آب انبارها، سرداب ها، حمام ها نسبت به گذشته کاربرد خود را از دست دادند و تنها از جنبه معماری مورد توجه بودند.


پهلوی دوم


•شامل 3 دوره می باشد: از 1320 تا 1332 ، از 1332 تا 1345 و از 1345 تا 1357
•بعد از کودتا، توجه مصدق به کشاورزی. از جنگ جهانی تا کودتا 1332 وقفه در مدرنیزاسیون
•اصل ویژگی مهم اقتصاد ایران بعد از کودتای 1332 و وابستگی شدید آن به درآمدهای نفتی و مرحله دوم صنعتی شدن بعد از اصلاحات ارضی
•از دوره رضاشاه تا 1340 شهرنشینی به صورت بطئی و از آن به بعد به صورت سریع نمود پیدا کرد.
•فروپاشی و تجزیه روستاها و گذر از اقتصاد کارگاهی به اقتصاد کارخانه ای
•هیچ گاه صنعت مادر در داخل کشور ایجاد نشد و خدمات بیش از صنعت و کشاورزی گسترش یافت. کشورهای جهان سوم تأمین کننده مواد خام و بازار مصرف
•واژه کهن به کهنه و سنت به عقب ماندگی تعبیر می شود و شهر پهلوی به صورت شهر – تقلید شهر – فریب شکل می گیرد.
•شهر با چهره همگن و غیربومی پهلوی اول به شهر بی معنا با تحول محتوایی پهلوی دوم تغییر ماهیت داد
•در سبک تهران قاجار در امتزاج الگوی شرق و غرب برتری با شرق بود ولی در سبک تهران پهلوی در این امتزاج برتری با غرب
•مفاهیم و مظاهر کالبدی بیرونی را تشویق و تحکیم و مفاهیم درونی را حذف می کند.
•همه چیز دو سویه می شود و با 2 بی نهایت برخورد می کنیم. در هنر 2 حد، یعنی هنر برای بردم و هنر برای هنر
•اولین بار مفهوم آماری-جمعتی برای شهر سال 1335 با سرشماری عمومی. استان مرکزی بیشترین شهرنشین و استان سیستان و بلوچستان کمترین شهرنشین را دارد.
•طرح های جامع نوید دهنده معماری و شهرسازی بولدوزر با تصویب قانون نوسازی و عمران شهری 1347که زمینه های اجرایی طرح های توسعه شهری فراهم شد. اولین طرح جامع تهران نیز سال 1345 تصویب شد.
•از مهمترین فاکتورها که در طرح جامع به آن پرداخته نشد تعریف اقتصادی شهر بود.
•با تأسیس شورای عالی، شهر بدون هویت و بدون تولید اقتصادی رشد می کند. شهر از معنا تهی می شود و شهر نیرنگ و فریب شکل می گیرد.
•سال 53 با تصویب قانون وزارت مسکن و شهرسازی، جهات توسعه شهر نه از روی طرح های جامع بلکه از روی شهرک های بی ضابطه. شهرک سازی به اوج خود می رسد.
•جهت گسترش شهر، چگونگی ایجاد تأسیسات شهری را جهت می دهد.
•تحول شیوه زیست در شهرها: آپارتمان نشینی
•حرکت فرادستان به حومه های مرفه و حرکت فرودستان به حاشیه شهرها. حلب شهر، قدیمی ترین آلونک نشین سال 1335
•انقلاب سفید 1341 به خاطر استقلال مالی دولت به خاطر درآمدهای نفتی، با مواردی چون اصلاحات ارضی، ملی شدن مراتع و جنگل ها و ... اصلاحالات ارضی در 3مرحله از 41 تا 50 بود.
•عدم موفقیت کشاورزی:
1- مهاجرت نیروی کار از روستا به شهر
2- پیدایی ناموزونی در کشاورزی
3- اصلاحات ارضی

•دلایل عمده مهاجرت از روستا به شهر: تمرکز صنایع اطراف شهرهای بزرگ، توسعه سریع فعالیت های ساختمانی در شهر، اختلاف روزافزون درآمد روستاییان و شهریان، توسعه مکانیزاسیون کشاورزی، رکود نسبی تولیدات کشاورزی، اصلاحات ارضی
•عوامل دفع کننده مهاجرین: اصلاحات ارضی، حمایت از محصولات صنعتی، اسکان عشایر، ایجاد شرکت های سهامی زراعی و تعاونی تولید
•عوامل جذب کننده مهاجرین: توزیع نامتعادل ثروت، ایجاد اشتغال های کاذب شهری، بورس بازی زمین
•عدم موفقیت اصلاحات ارضی از نظر پیتر دورنر: دولت هروقت بخواهد انجام می دهد نه بر حسب ضرورت واقعی
•3شرط توسعه روستایی از نظر مایکل تودارو: اصلاحات ارضی، سیاست های حمایتی، هدف های توسعه هماهنگ
•علل تمرکز در کشورهای دل حال توسعه:
1- ترکیبی از میل تمرکز ذاتی نظام سرمایه داری (عامل خارجی)
2- ناتوانی زیرساختی کشورهای ماقبل صنعتی یا جهان سوم (عامل داخلی)

•شبکه شهری کهکشانی به شبکه شهری زنجیره ای تبدیل شده و تمرکزگرایی شکل گرفت و متروپل تهران (کلانشهر) شکل گرفت. شبکه شهری عملکرد نامتعادل و ناتوان داشت.
•سال 56 ایران، استراتژیش دگرگون شد و به برنامه های نظامی و هسته ای روی آورد.