شیوه طراحی سوالات آزمون

سوال چیست؟
سوال، اشتیاقی است از سوی سوال کننده برای کسب معرفت درباره یک پدیده مجهول. معنای واقعی سوال این است که سوال‌کننده می‌پرسد: من در مسیر حرکت به‌سوی معرفت، با پدیده‌ای مجهول مواجه شده و برای حل سئوال تمایل به حل آن دارم. لذا ایجاد پدیده سوال مستلزم عبور از این گردنه‌های تردید است. این جریان نیازمند مواجه شدن انسان با علامت سوال است. افرادی که اطلاعاتی در زمینه میزان اهمیت سوال ندارند و نمی‌دانند سوال چیست، بسیار اندکند. اگر بپذیریم که گاهی سوال به‌وسیله حرکت و تکامل عملی انجام می‌پذیرد، به این نتیجه خواهیم رسید که هیچ انسانی بدون سوال، قادر به تفسیر زندگی خود نمی‌باشد.
سوال امتحان
طرح سوال امتحان از مهمترین فعالیت­ هاي معلم بوده و با توجه به اینکه نتیجه زحمات وی و دانش‌آموزانش با پاسخگویی به سوالات مشخص می‌گردد، درک نحوه طرح سوال براي معلم ضروری است.
انواع سوالات امتحانی
مناسب‌ترین طبقه­ بندي براي سوالات مختلف، طبقه ­بندي سوالات بر اساس حجم و نحوه پاسخ سوال است. از دیدگاه صاحب­نظران، سوالات به دو نوع زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
1- سوالات انشایی
2- سوالات عینی
همچنین برخی از سوالات نه کاملاً داراي خصوصیات سوالات عینی هستند و نه کاملاً دارای خصوصیات سوالات انشایی. لذا جهت سهولت کار در این بخش، سوالات به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:
الف) سوالات انشایی
ب) سوالات عینی- انشایی
ج) سوالات عینی
اصول نگارش انواع سئوالات امتحانی
سئوالات انشایی
ویژگی‌های سوالات انشایی:
- سئوالات انشایی به‌صورت باز طرح می‌شوند.
- در سوالات انشایی، پاسخ‌دهنده سوال قادر است پاسخ سوال را به هر میزانی که بخواهد، بدهد.
- سوالات انشایی از لحاظ حجم پاسخ سوال و نوع پاسخ سوال محدودیت ندارند.
- سوالات انشایی معمولاً با کلمات توضیح دهید- مقایسه کنید- تعریف کنید- شرح دهید- تعیین کنید- تجزیه و تحلیل کنید- تفسیر کنید، مشخص می‌شوند.
- سئوالات انشایی باید به‌نحوی باشند که پاسخ‌دهنده سوال بتواند پاسخ‌هاي سوال خود را به‌گونه‌ای صحیح سازمان‌دهی کند.
لذا براي سئوالات انشایی، فرد ملزم به رعایت نکات زیر می‌باشد:
اصول نوشتن سئوالات انشائی
1- توضیحات موجود در متن سئوال باید طوری باشد که پاسخ‌دهنده سوال را براي رساندن به پاسخ صحیح سوال راهنمایی کنند.
2- سئوالات انشایی کلی هستند، بنابراین شاید ایجاد ابهام کنند و منجر به ایجاد برداشت‌های متفاوت در پاسخ‌دهندگان سوال شوند.
3- سئوالات انشایی باید با اهداف آموزشی درس ارتباط داشته باشند.
4- سئوالات انشایی، مربوط به اندازه‌گیری میزان یادگیري در طبقات تحلیل ارزشیابی هستند.
5- سئوالات انشایی با کلمات چرا- چگونه و به چه علت ادغام می‌شوند.
6- طرح سوالات انتخابی مجاز نیست، چراکه به این ترتیب روایی حفظ نخواهد شد. مثلاً چنانچه اجازه دهیم از چهار سوال انشایی، به دو سوال پاسخ داده شود، منجر به پاسخدهی هر دانش‌آموز به سئوالی متفاوت از سوال دانش‌آموز دیگر خواهد شد و امکان مقایسه پاسخ سوالات با یکدیگر و نمره‌گذاري صحیح به سوالات در شرایط یکسان مشکل می‌شود. در این حالت، روایی امتحان نیز زیر سئوال خواهد رفت.
7- باید به هر بخش از پاسخ سوالات، نمره‌ای اختصاص داده شده و به پاسخ‌دهندگان سوالات اطلاع داده شود.
8- هنگام طرح سئوالات انشایی باید دقت شود که این سئوالات به زمان بیشتري براي پاسخ نیاز دارند، لذا باید در زمان طراحی سوال، زمان لازم برای پاسخ به سوال در نظر گرفته شود.
محاسن سوالات انشایی
1- تهیه سوالات انشایی از تهیه سوالات عینی ساده‌تر است.
2- سوالات انشایی تنها ابزاری هستند که برای سنجش توانایی فراگیر در پروراندن پاسخ سئوال‌ها و بیان آن­ ها بکار می‌روند.
3- این سوالات به سنجش توانایی پاسخ دادن به سئوال‌ها می‌پردازند، نه توانایی انتخاب پاسخ سوال‌ها.
4- سوالات انشایی نسبت به سوالات عینی به عرضه موقعیت ­های واقعی ­تر می پردازند.
معایب سوالات انشایی
1- سوال انشایی نمونه کوچکی از محتواي درس است.
2- سوال انشایی به اندازه‌گیری اهداف آموزشی می‌پردازد.
3- تصحیح برگه ­های امتحانی مربوط به سوال انشایی، با دقت و به‌صورت عینی انجام نمی‌پذیرد.
4- تصحیح برگه ­های امتحانی سوال انشایی بسیار وقت­ گیر است.
5- در اینگونه سوالات، نمره­ گذاري مصححان ذهنی بوده و ارزشیابی آنان یکنواخت نیست.
سوالات کوتاه پاسخ
سوال کوتاه پاسخ مربوط به زمانی است که سوال کامل کردنی به‌صورت جمله‌ای سئوالی نوشته شده و فراگیر پاسخ آن سوال را تهیه می‌کند. در این نوع سوالات، پاسخ سئوال می‌تواند به‌صورت یک کلمه‌ای و یا حتی چند جمله‌ای باشد
اصول نوشتن سوالات کوتاه پاسخ
1- در سوالات کوتاه پاسخ، تعداد پاسخ‌های سوال باید مشخص باشند.
2- در این سوالات، نباید از کلماتی مثل چرا، چگونه و به چه استفاده نمود، چراکه کاربرد این کلمات مربوط به سئوالات تشریحی است.
3- از این نوع سوالات، اکثراً در امتحانات داخلی و مستمر استفاده می­شود.
محاسن و معایب سوالات کوتاه پاسخ
به‌طور معمول، کلیه محاسن و معایبی که براي سوالات کامل کردنی در منابع گوناگون بیان شده‌اند، سئوال­ هاي کوتاه پاسخ را نیز در برمی­گیرند.
سوالات عینی
ویژگی‌های سوالات عینی عبارتند از:
1- نمره‌گذاری در این نوع سوالات، مستقل از قضاوت شخص تصحیح‌کننده انجام می­گیرد. بدین معنا که چنانچه به سوالی از نوع سوالات عینی توسط افراد مختلف که صلاحیت یکسانی دارند نمره داده شود، کلیه مصححین به آن نمره مساوی خواهند داد.
2- در سوالات عینی، فراگیر پاسخ سوال را تهیه نمی­ کند، بلکه پاسخ صحیحی برای هر سوال در هنگام نوشتن آن توسط طراح سوال تعیین می­ شود. فراگیر صرفاً باید پاسخ صحیح هر سوال را از گزینه­ های سئوال پیدا کند. به همین سبب این سوالات، سوالات بسته پاسخ نیز نامیده می‌شوند.
3- سوالات عینی شامل سوالات جور کردنی، سوالات چندگزینه‌اي و سوالات صحیح- غلط می‌باشند.
اصول و شرایط نوشتن سوالات عینی
در نوشتن این سئوالات نکات زیر باید رعایت شوند:
- ویژگی‌های سئوالات جورکردنی
1- تعداد گزینه­ های هر سوال باید بین 3 تا 8 گزینه باشد.
2- گزینه ­هاي ستون سئوال باید با یکدیگر و گزینه­ هاي ستون پاسخ سوال نیز با یکدیگر متناجس باشند.
3- نشانه­ گذاري سئوال و نشانه­ گذاري پاسخ سوال باید با یکدیگر تفاوت داشته باشند.
4- گزینه ­هاي پاسخ سوال باید حداقل یکی بیشتر از گزینه­ هاي سئوال باشند.
5- گزینه­ هاي پاسخ سوال باید به‌طور تصادفی مرتب شوند.
6- ستون سئوال سمت راست و ستون پاسخ سوال باید در سمت چپ قرار گیرند.
7- کلیه گزینه‌های پاسخ موجه سوال باید منطقی بوده و ظاهراً براي همه گزینه ­های سوال مناسب باشند.
سوالات صحیح- غلط
در این نوع سوالات، پاسخ عبارت سئوال می‌تواند دارای دو حالت متضاد باشد: (راست- دروغ، آری - نه، بلی- خیر و ...)
در سوالات صحیح- غلط، فراگیر باید پس از خواندن عبارت سوال، یکی از دو حالت مذکور را که مناسب مفهوم جمله است انتخاب نماید.
انواع سوالات صحیح- غلط
1- نوع سوالات صحیح- غلط
در این نوع سئوال، جمله‌ای خبري در اختیار فراگیر گذاشته شده و از وی می‌خواهند تا درستی و یا نادرستی آن را تعیین کند.
2- نوع سوالات بلی- خیر
در اینگونه سوالات، متن سئوال به‌صورت سوالی نوشته شده و پاسخ فراگیر به آن با انتخاب یکی از الفاظ بلی یا خیر انجام می‌پذیرد.
3- نوع سوالات اصلاحی
در سئوالات اصلاحی به فراگیر، متن و یا جمله‌ای داده می ­شود که شامل یک یا چند غلط می‌باشد. در این حالت، فراگیر باید موارد اشتباه موجود در متن سوال را یافته و ضمن خط زدن آن‌ها، شیوه صحیحشان را بنویسد.
4- نوع سوالات مرکب
این نوع سوالات به سوالات چند صحیح- غلط معرف بوده و شامل تنه‌ا­ي از سوال هستند که به‌صورت جمله‌ای ناتمام نوشته شده است و به دنبال آن تعدادي پاسخ قرار گرفته شده‌اند. در این سئوال‌ها، هریک از پاسخ‌های پیشنهادي باید به‌عنوان پاسخ صحیح یا غلط مورد قضاوت قرار گرفته شوند
ویژگی‌های سئوالات صحیح - غلط
1- سئوال­ها باید حتی‌الامکان مختصر، ساده و روشن باشند. بدین‌منظور بهتر است هر سئوال صرفاً به سنجش یک مطلب مهم بپردازد.
2- در اینگونه سوالات، باید از بکار بردن اصطلاحات فنی و پیچیده خودداری شود. گذاشتن بیش از یک مطلب در صورت هر سئوال، منجر به ایجاد مشکل برای فراگیر خواهد شد.
3- در سوالات صحیح- غلط باید جملاتی بکار برده شوند که صحیح یا غلط بودنشان براي افرادی که موضوع سئوال را یاد گرفته ­اند آشکار باشد.
4- این سئوالات نباید کلی و مبهم بوده و شامل استثناهایی باشند که صحیح یا غلط بودن آن را نفی کند. این نوع سئوال باید براي فراگیر آگاه از موضوع سئوال، کاملاً درست یا کاملاً غلط باشد.
5- در این سوالات، باید از بکار بردن واژگانی مانند «همه»، «بعضی‌وقت­ ها»، «غالباً»، «هرگز» و ... خودداری شود. برخی اوقات، معلمان برای صحیح نمایش دادن سئوالات، از کلمات مذکور استفاده می‌کنند که این حات، سوال را دچار اشکال می‌کند. همچنین، وقتی می­خواهند غلط بودن سوال را نمایش دهند، ممکن است از واژگانی چون «هرگز»، «همیشه» و «هیچ­یک» استفاده کنند که این حالت نیز، منجر به نادرستی سوال خواهد شد.
بهتر است در صورتی‌که بدون استفاده از واژگان مذکور، نوشتن یک جمله صحیح یا غلط امکانپذیر نبود، از نوع دیگری از انواع سئوال­ ها استفاده شود.
6- اینگونه سوالات نباید از روي جملات کتاب‌ها نوشته شوند. نقل جملات کتاب در سئوال­ هاي امتحانی منجر به تشویق فراگیران به حفظ مطالب موجود می‌شود. لذا ضروری است مطالب موجود در صورت سوالات با عبارات تازه و به شیوه­هاي نو نگارش شوند.
7- بهتر است هر سئوال، مربوط به هدف آموزشی خاصی باشد. لذا تلاش کنید از قرار دادن مطالب بی‌اهمیت و غیرضروری در سئوالات پرهیز نمایید.
8- تعداد پاسخ­هاي صحیح و غلط را در هر سوال، با یکدیگر مساوی قرار دهید.
9- در هر سوال، طول پاسخ ­هاي صحیح و غلط باید برابر باشند تا طولانی بودن و یا کوتاه بودن جمله سوال، منجر به حدس زدن پاسخ صحیح سوال برای فراگیر نشود.
10- بهتر است متن سوال به‌صورت مثبت نوشته شود و عبارت منفی در سوال بکار نرود.
محاسن سوالات صحیح- غلط
1- در این سوالات، موضوعات درسی در قالب عبارت‌هاي ساده‌ای بیان می‌شوند.
2- تهیه این نوع سوالات ساده است.
3- تصحیح پاسخ این سوالات، عینی است.
معایب سوالات صحیح- غلط
١- کاربرد اصلی این نوع سوالات، سنجش اطلاعات جزئی و کم‌اهمیت می‌باشد.
2- در اینگونه سوالات، حدس زدن به شیوه‌ای غیرمنطقی و کورکورانه وجود دارد.
3- کاربرد زیاد این نوع سوالات، منجر به تأکید بی‌جا بر حفظ طوطی‌وار اطلاعاتی می‌شود که اهمیت چندانی در سوال ندارند.
4- این نوع سوالات بیشتر جهت سنجش اهداف سطح پایین بکار می‌روند.
سئوالات چندگزینه‌اي
در این نوع سئوالات، هم نوشتن سئوال مورد اهمیت است و هم انتخاب گزینه‌های مربوط به پاسخ سوال، لذا اگر کسی قادر به تهیه سوالات چندگزینه‌ای مناسب باشد، سایر سوالات را نیز می‌توان بخوبی طرح کند.
ویژگی‌های سئوالات چند گزینه اي عبارتند از:
1- کلیه گزینه ­های مربوط به هر سوال باید از یک گروه باشند.
2- کلیه گزینه ­های هر سوال باید به شیوه‌ای تصادفی منظم شوند.
3- کلیه گزینه ­های سوال باید از نظر منطقی، معنایی و همچنین دستور زبان، مکمل سوال باشند.
4- در گزینه­ های سوال از بکار بردن مواردی چون (همه موارد)، (هیچ کدام) و یا (الف و ب) خودداری شود.
5- در صورت سوال نباید از گزینه ­های هم‌معنی استفاده شود، چراکه ممکن است منجر به پاسخ حدسی برای سوال می­ شود.
6- از بکار بردن گزینه ­های متضاد در سوال باید پرهیز شود، زیرا امکان پاسخ حدسی را در سوال افزایش می‌دهد.
7- سوالات باید به شیوه‌ای مثبت بیان شوند و از بکار بردن سوالات منفی پرهیز شود.
8- نباید هم تنه سوال و هم گزینه­ های سوال منفی باشند.
9- در گزینه‌های مربوط به سوال، از کاربرد کلمات تکراری باید پرهیز شود.
10- محل گزینه ­های سوال باید به‌صورت تصادفی منظم شوند تا احتمال پاسخ حدسی به سوال کاهش یابد.
11- از بکار بردن واژگان و یا نشانه­ هایی که منجر به هدایت­ پاسخ‌دهندگان سوال می‌شود، باید در گزینه‌های سوال پرهیز نمود.
12- باید گزینه ­های انحرافی نیز در سوال مطرح نمود.
بیان اصولی کلی و مشترك در طرح سئوالات امتحانی
در طرح سئوال امتحانی، باید به موارد زیر توجه نمود:
1- جهت صرفه‌جویی در زمان و کاهش ابهام در سوالات، باید سئوالات را کوتاه بیان کرد. البته باید دقت نمود، این کوتاه­نویسی منجر به نامفهوم شدن صورت سوال نشود.
2- سئوالات باید روشن بوده و از کاربرد واژگان پیچیده و غیرضروری در سوالات باید خودداری شود.
3- سئوالات باید از نظر خواندن- فهمیدن و پاسخ دادن از سایر سئوالات تفکیک‌شده و مستقل باشند.
4- سئوالات باید مربوط به اهداف درس باشند.
5- افعال بکار رفته در سئوالات امتحانی باید به شیوه رفتاری نوشته شوند.
6- در اینگونه سوالات، باید از سه نوع سوال استفاده شود.
7- در طرح این نوع سئوالات باید توانایی فراگیر مدنظر قرار گرفته و سوالات متناسب با وضعیت وی طراحی شوند.
8- پاسخ سوالات نباید به گونه‌ای باشد که قابل حدس زدن از روی سایر سوالات باشد.
9- در انتخاب سئوالات کتاب بهتر است سئوالاتی انتخاب شوند که بیانگر محتوا و اهداف درس باشند.
اصول تنظیم سئوالات در پایان کار
1- جهت کسب اطمینان از صحت سوالات، باید به بررسی تک‌تک سئوالات پرداخت.
2- سئوالات باید بر اساس نوع دسته ­بندی شوند، بدین‌معنا که کلیه سوالات صحیح- غلط در یک گروه قرار گیرند.
3- در هر دسته از سوالات، باید سوالات را بر اساس میزان سادگی به دشواری مرتب نمود.
4- راهنمایی‌های ضروری برای هر دسته از سئوالات باید نوشته شوند.
5- در برگه سوالات امتحانی، باید کلیه مشخصات لازم مثل نام و نام خانوادگی دانش ­آموز و ... نوشته شود.
6- سئوالات یا باید به‌صورت تایپ‌شده باشند و یا خوش‌خط نوشته شوند.
7- در انتهای برگه سوالات باید نام و نام خانوادگی طراح سئوال نوشته شود.
8- اگر سئوالات بیش از یک صفحه باشند، ضروری است در پایان برگه سوالات، نوشته شود «ادامه سئوالات در صفحه بعد».

منبع : سوال چیست؟
sanjesh3.org